Ρεθεμνιώτικο Καρναβάλι. Από την Κρητική Πολιτεία στο σήμερα

Προλεγόμενα-Ευχαριστίες

            Η παρούσα εργασία έγινε με αποκλειστικό σκοπό να παρουσιαστεί με συνοπτικό και εύληπτο τρόπο η μακρόχρονη ιστορία του ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού. Δεν είναι προϊόν πρωτογενούς έρευνας, αφού αυτή ήδη έχει γίνει από την κα. Αμιλία Μιχελιδάκη-Ρακιντζή στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής διπλωματικής της εργασίας με θέμα τη μετεξέλιξη του ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού στο πέρασμα του χρόνου. Η αγαπητή φίλη Αιμιλία είχε την καλοσύνη να μου παράσχει πρόσβαση στο πρωτογενές υλικό που έχει ήδη συλλέξει και που περιληπτικά παρατίθεται στο παρόν ένθετο αφιέρωμα. Για μια φορά ακόμα την ευχαριστώ θερμά.

            Πρωτογενή έρευνα όμως για το ρεθεμνιώτικο Καρναβάλι κάνει, χρόνια τώρα και η γνωστή δημοσιογράφος κα. Εύα Λαδιά, που συχνά πυκνά δημοσιεύει στον τοπικό Τύπο στοιχεία από το καρναβάλι αλλοτινών εποχών. Όταν της ανακοίνωσα την πρόθεσή μου για το συγκεκριμένο δημοσίευμα δεν μου αρνήθηκε τη βοήθειά της, παρόλο που ετοιμάζει και η ίδια μια εξαιρετική ταινία-ντοκιμαντέρ με το ίδιο ακριβώς θέμα. Ευχαριστώ και την αγαπημένη μου Εύα από καρδιάς. Έτσι, ο βασικός κορμός του αφιερώματος προέρχεται από τα αρχεία της Εύας και της Αιμιλίας.

            Όσον αφορά τα φωτογραφικό υλικό, αρκετό απ’ αυτό αδημοσίευτο, προέρχεται από τα αρχεία της οικογένειας του αείμνηστου Κώστα Κανά, το  αρχείο της Περιηγητικής Λέσχης που βρίσκεται αναρτημένο στο διαδίκτυο, και από τις σελίδες στο facebook, ΡΕΘΥΜΝΟ ΙΣΤΟΡΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ και ΡΕΘΥΜΝΟ ΠΑΤΡΙΔΑ ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ. Φωτογραφικό υλικό μου έδωσαν και ο Κοσμάς Περπυράκης, ο Μάνος Τσάκωνας, ο Δημήτρης Δελήμπασης, ο Αντώνης Ζαχαράκης και άλλοι Ρεθεμνιώτες. Όλους τους ευχαριστώ πολύ.

            Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην εφημερίδα Ρέθεμνος και στις εκδόσεις Καραγιαννάκη που για μια φορά ακόμη στηρίζουν πρωτοβουλίες που προβάλλουν την ιστορία του τόπου μας.

 

Εισαγωγή

Το Ρεθεμνιώτικο καρναβάλι είναι το μεγαλύτερο καρναβάλι της Κρήτης και ένα από τα τέσσερα μεγαλύτερα καρναβάλια της Ελλάδας, ανάμεσα σε αυτά της Πάτρας, της Ξάνθης και του Μοσχάτου.

Η ιστορία του βρίσκεται στις αρχές του 20^ου αιώνα και συγκεκριμένα στο 1901, επί Κρητικής Πολιτείας. Τότε έχουμε αναφορά για το πρώτο καρναβάλι, δείχνοντας ότι το Ρέθυμνο ανέκαθεν ήταν πρωτοπόρο στις καρναβαλικές εκδηλώσεις.

 

ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ

Από το 1883, όπως αναφέρει η εφ. Νέος Ραδάμανθυς, έχουμε αποκριάτικους χορούς σε οικογενειακό κύκλο, ενώ την τελευταία Κυριακή των Απόκρεων μεταμφιεσμένοι Ρεθεμνιώτες βγήκαν στους δρόμους για να διασκεδάσουν. Όπως φαίνεται οι απόκριες αποτελούσαν ανέκαθεν ένα πολύ σπουδαίο γεγονός για το Ρέθυμνο και τους κατοίκους του. Έτσι, το 1888, όπως αναφέρει η εφ. Αρκάδιον, αναβλήθηκε μια δημόσια εκδήλωση κάποιου Συλλόγου εξαιτίας της γιορτής των Αποκριών. Ο συγκεκριμένος σύλλογος προφανώς φοβήθηκε να κάνει την εκδήλωσή του, φοβούμενος ότι θα έχει μικρή προσέλευση κόσμου λόγω των Αποκριών.

 

H πρώτη παρέλαση

            Η έμφυτη αυτή ανάγκη των Ρεθεμνιωτών για ξεφάντωμα τις ημέρες των Αποκριών οδήγησε στη διενέργεια του πρώτου οργανωμένου καρναβαλιού.

            Σε φύλλο της εφημερίδας «Αναγέννηση» του Ρεθύμνου του 1900 πληροφορούμαστε ότι είχε δημιουργηθεί επιτροπή διοργάνωσης του Καρναβαλιού. Την έμπνευση για τη διοργάνωση αυτού του πρώτου καρναβαλιού είχε ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνου, με τον Πρόεδρό του Κωνσταντίνο Πετυχάκη.

Έτσι, τον Φεβρουάριο του 1901, όπως αναφέρει ο γνωστός ιστοριοδίφης Γ.Π. Εκκεκάκης, η χανιώτικη εφημερίδα «Πατρίς» δημοσιεύει άρθρο με τίτλο «Αι Απόκρεω εν Ρεθύμνω». Το ρεπορτάζ υπογράφει ο ανταποκριτής της εφημερίδας στο Ρέθυμνο με το ψευδώνυμο «Ρεθεμνιώτης». Γράφει χαρακτηριστικά η εφημερίδα:
«…Εις κανέν άλλο της Κρήτης μέρος δεν εορτάσθησαν ως παρ' ημίν τα καρναβάλια ... Την έναρξιν της παρελάσεως όρισε το Κομιτάτον [= η επί τούτου οργανωτική ομάδα] από της 3ης μεταμεσημβρινής ώρας. Όμως πολύ ενωρίτερον είχε κατακλυσθεί η οδός Τσάρου υπό του πλήθους. Τα παράθυρα και οι εξώσται εκάμπτοντο-αλλά και εκαμάρωνον-υπό το επίχαρι βάρος όπερ επεκόσμει ταύτα ... Ενωρίς ωσαύτως ήρχισε και ο πόλεμος ... Επεκράτει το κομφετί, εφεδρείαν δ' εσχημάτιζον τα φασόλια και τα πίσα [=μπιζέλια] και αραιότερον πυρ τα κουφέτα!  Την 3ην ακριβώς παρήλασε το μεγαλοπρεπές άρμα του Καρναβάλου, κατακλυσθέν υπό του χαρτοπολέμου, ον και αυτό βροχηδόν επέχεε. Έπειτα επεφάνησαν αι μασκαράται ...»

Στην παρέλαση συμμετείχαν και άρματα, τα καλύτερα από τα οποία βραβεύτηκαν. Ένα από τα βραβευμένα άρματα είχε για θέμα του την κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας:

             «…Άρμα, ικανώς ωραία εστολισμένον, παρίστα την αίθουσαν του υπουργικού μας συμβουλίου. Πέριξ τραπέζης εκάθηντο οι τέσσαρες υπουργοί με τους υψηλούς των πίλους, υπογράφοντες διορισμούς ... με μισθούς ποικίλλοντας από 1000 έως 8000 δραχμάς. Και εσύρετο [το συγκεκριμένο άρμα όχι από ζώα, αλλ'] υπό του λαού, κυρτουμένου υπό το βάρος των φόρων…»
Άλλα θέματα αρμάτων ή συνθέσεων ήταν: το πάγωμα των έργων στο Λιμάνι, η μάταιη αναζήτηση πτυχιούχου οικονομολόγου για την Τράπεζα Κρήτης, ο Γενικός Επιθεωρητής της Εκπαίδευσης που επιθεωρούσε τα σχολεία με ... τηλεσκόπιο, η έλλειψη μέσων στο τοπικό Νοσοκομείο, η μειωμένη κίνηση στη ρεθεμνιώτικη αγορά κ.λπ. Η παρέλαση κράτησε 3 ½ ώρες και η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με βεγγαλικά, πράγμα όχι σύνηθες για κείνη την εποχή.

Ο Βασιλιάς καρνάβαλος πάνω στο άρμα του στην οδό Τσάρων (Αρκαδίου) (Αρχείο Κοσμά Περπυράκη)

           
Αλλά και το 1907 έχουμε οργανωμένο καρναβάλι. Το μόνο στοιχείο που σώζεται απ’ αυτό είναι η προσφώνηση προς τον Βασιλιά Καρνάβαλο και η αντιφώνησή του. Ο κειμενογράφος σατιρίζει την άνεση που ζουν οι εύπορες οικογένειες του Ρεθύμνου της εποχής, η οποία βρίσκεται σε κραυγαλέα αντίθεση με τη στερημένη ζωή της πλειονότητας των κατοίκων.

…Εδώ οι κυανόαιμοι ευρίσκονται πολίται

εδώ και η ευγένεια και αι περγαμηναί

μόνον εδώ η γαλλική απταίστως ομιλείται

και ρεβεράνς κυριαρχούν όντως Παρισιναί

Εδώ -εδώ Καρνάβαλε η κάθε αυθεντία

με ύφος αρειμάνιον με γλώσσαν αυστηράν

και αι αριστοκράτιδες μέσα στα καφενεία

διδάσκουσιν εις τον λαόν την συμπεριφοράν…

            Τον επόμενο χρόνο, το 1908, πραγματοποιήθηκε αποκριάτικος χορός του Εμπορικού Συλλόγου Ρεθύμνου στην πολυτελή αίθουσα «Ιδαίον Άντρον» με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων για την ανέγερση του ναού των Τεσσάρων Μαρτύρων. Προφανώς ο χορός στέφθηκε από μεγάλη επιτυχία αφού τελείωσε στις 4:30 το πρωί.

 

Ο κόσμος διασκεδάζει ανοργάνωτα αλλά με κέφι.

            Ασφαλώς, αυτά τα πρώτα καρναβάλια δεν προέκυψαν τυχαία. Οι Ρεθεμνιώτες από παλιά, από τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας κιόλας, αλλά κυρίως μετά το 1898 που έχουμε την Κρητική Πολιτεία, δεν έχαναν ευκαιρία για διασκέδαση. Και η περίοδος της Αποκριάς προσφερόταν για τέτοια διασκέδαση. Φτωχοί βιοπαλαιστές με μεγάλα οικονομικά προβλήματα, τα παραμέριζαν προσωρινά και πρωτοστατούσαν στα αποκριάτικα γλέντια. Πολλοί Ρεθεμνιώτες εκείνα τα προπολεμικά χρόνια τραγουδούσαν και άλλοι έπαιζαν κάποιο μουσικό όργανο, όπως μαντολίνο, βιολί, ή φυσαρμόνικα. Όλες τις απόκριες υπήρχε ζωηρή κίνηση στα σπίτια, στα μαγαζιά και τις ταβέρνες του Ρεθύμνου και μια διαφορετική φασαρία στους δρόμους από τους τραγουδιστάδες, μικρούς και μεγάλους, που χόρευαν και τραγουδούσαν, με συνοδεία οργάνων, την «Ανθισμένη Αμυγδαλιά», τη «Μοδιστρούλα», «Της νύχτας τη σιγαλιά» και άλλες αξέχαστες επιτυχίες της εποχής.

Ρεθεμνιώτες διασκεδάζουν σε σπίτι την περίοδο των Αποκριών. (Αρχείο σελ. fb ΡΕΘΥΜΝΟ ΙΣΤΟΡΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ)

Αλλά και οι κάτοικοι των προαστίων και κυρίως των Περιβολίων, από τη μέρα που άνοιγε το Τριώδιο και κάθε Κυριακή μαζεύονταν οι συγγενείς σε ένα από τα σπίτια του σογιού, έτρωγαν, έπιναν και αναθυμόνταν κι αυτοί τα παλιά. Τέλος κατέληγαν στο γλέντι με τη βοήθεια των τόσων κι τόσων οργανοπαιχτών και τραγουδιστάδων που είχε η περιοχή, γράφει ο Αλκιβιάδης Μαυράκης.  

            Οι Περβολιανοί ξεχνούσαν για λίγο τις σκοτούρες της πολυβασανισμένης ζωής των και ζούσανε λίγες μέρες σαν σε κόσμο άλλο, όπου κυρίαρχος δεν ήτανε ο κόπος, ο μόχθος, η στέρηση και η μιζέρια, αλλά η ξεγνοιασιά, το γλέντι κι ο επίπλαστος πλούτος και η αφθονία. Κι ήταν πράγματι κάποια αφθονία, γιατί πολλοί έτρεφαν ένα χοίρο, που τον έσφαζαν την Τσουκνοπέμπτη ή και πρωτύτερα και τον άφηναν για οικογενειακή κατανάλωση και ευωχία. Εφύλαγαν από το προηγούμενο καλοκαίρι ένα τυρί πεντέξι οκάδες κι έναν αθότυρο για τις μέρες της Τυρινής. Δεν έλειπε και η ξυνομυζήθρα. Έτσι στα τραπέζια της αποκριάς, κυριαρχούσαν τα λαζάνια με τυρί, οι μυζηθρόπιτες οι οματές του χοίρου, η τσιλαδιά (πηχτή) και ο βραστός χοίρος. Γλυκό των ημερών ήταν ο «τσουλαμάς». Τις μέρες αυτές κανείς δεν έμενε μόνος στο σπίτι με την οικογένειά του, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Δημήτρης Βιβυλακης.

            Στα Περβόλια όμως αναβίωνε και το έθιμο της καμήλας. Ας δούμε πώς την περιγράφει ο τροβαδούρος του Ρεθύμνου Γιώργος Καλομενόπουλος:

 

Την προσμένουν όλοι

κάθε τέτοια σκόλη

σαν τη σημερνή

Δες την καταφτάνει

και φορεί ...φουστάνι ...

λινατσοπανί

 

Να την ξεπροβάλλει

γαϊδουριού κεφάλι

πόδια ανθρωπινά

«Γκελαμά ελ- Γκάλη»

μ' όρεξη μεγάλη

το σκοπό αρχινά

Κι όλο αστεία κάνει

χαιρετά ...δαγκάνει

και σκορπάει κέφι

Ένας ...τα μαζεύει

κι άλλος τη χορεύει

παίζοντας το ντέφι

 

Γέλια, θεέ μου, γέλια

κάνουν τα κοπέλια

που απ' το πρωί

την ακολουθούνε

που να θυμηθούνε

σπίτι και φαί

 

Μάνες καρτερούνε

κι όλες βλαστημούνε

βέργες σειούν και ξύλα

Νύχτα πια σιμώνει

δε γυρνούν ακόμη

Αχ! καμήλα σκύλα

 

Αποφτάνουν βράδυ

τα κοπέλια, ομάδι

μουλωχτά σπουργίτια

Των παιδιών η Μοίρα

ησυχία γύρα

θρήνος ...μες στα σπίτια.

 

Οι Απόκριες στην πόλη

            Αλλά και μέσα στην πόλη του Ρεθύμνου το κέφι ήταν αστείρευτο. Κάποιοι από τους παραδοσιακούς γλεντζέδες του Ρεθύμνου σχημάτιζαν το περίφημο «κομιτάτο», με ειδικότητες και ιδιότητες που θα βοηθούσαν την καλύτερη διοργάνωση του άτυπου καρναβαλιού. Ήταν άνθρωποι από όλες τις κοινωνικές τάξεις, πλούσιοι και φτωχοί, μορφωμένοι και μεροκαματιάρηδες, που εκείνες τις μέρες ξεχνούσαν αυτές τις διαφορές τους και ένωναν τις δυνάμεις τους για τον ίδιο σκοπό.

            Με το άνοιγμα του Τριωδίου ήταν σε γενική «επιστράτευση» όλοι αυτοί, ηθοποιοί, γελωτοποιοί, μουσικοί, ερασιτέχνες όλοι, εραστές της διασκέδασης και της αθώας, έστω και με κάποιες υπερβολές σάτιρας. Οι μουσικοί, οι οργανοπαίκτες και οι τραγουδιστές της εποχής όλων των τάξεων, επιστήμονες, μαραγκοί, υποδηματοποιοί, υπάλληλοι ήταν άριστα καταρτισμένοι τόσο στην κλασική μουσική όσο και στη σύγχρονη της μαντολινάτας, της τετραφωνίας και την Κρητική. Καθόλου τυχαίο αυτό από τη στιγμή που η Δημοτική Φιλαρμονική ήταν ένα σχολείο και μάλιστα με άριστους δασκάλους, μοναδικό, ίσως, παράδειγμα τόσο στην Κρήτη αλλά και στην Ελλάδα.

            Εκείνες τις ημέρες και ιδίως την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, όλα σχεδόν τα σπίτια ήταν ανοιχτά και μέσα στρωμένα τα τραπέζια με μεζέδες της εποχής και όλοι, παρέες-παρέες τα επισκέπτονταν και με τραγούδια και χορούς έτρωγαν και έπιναν. Λουκάνικα, απάκια, σίγλινα, οματές και ό,τι άλλο υπήρχε εκείνη την εποχή βρισκόταν στο τραπέζι, με καλή καρδιά.

            Η διασκέδαση άρχιζε μετά τη λειτουργία. Μέχρι τις απογευματινές ώρες που θα περνούσε ο βασιλιάς Καρνάβαλος, το γλέντι έφτανε στο κατακόρυφο και όλοι, τραγουδώντας έβγαιναν στην οδό Τσάρου (Αρκαδίου) και άρχιζε ο φασουλοπόλεμος. Από τα μπαλκόνια που ήταν γεμάτα μασκαρεμένους και μη, κρατούσαν μεγάλες σακούλες που ήταν γεμάτες φασόλια και αλληλοβομβαρδίζονταν, τόσο με αυτούς που βρίσκονταν στα απέναντι μπαλκόνια ή παράθυρα, όσο και με τους διερχόμενους. Οι πιο εύποροι είχαν σερπαντίνες και χαρτοπόλεμο. Το γλέντι στους δρόμους διαρκούσε μέχρι να νυχτώσει, στα σπίτια όμως συνεχιζόταν μέχρι το πρωί. Το επόμενο πρωί η οδός Τσάρου ήταν καλυμμένη με ένα παχύ στρώμα από φασόλια, σερπαντίνες και χαρτοπόλεμο.  

            Βέβαια, δεν έλειπαν και οι κατά καιρούς απαγορεύσεις, που ήταν συνυφασμένες με τις κατά καιρούς κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις. Έτσι, το 1909 έχουμε αστυνομική διαταγή που απαγορεύει τις μάσκες «προσωπείον», όπως επίσης και μεταμφίεση με ρούχα που φορούν οι θρησκευτικοί λειτουργοί.

 

ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ

Το καρναβάλι του 1915

Το 1915, δύο χρόνια μετά την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα έχουμε και το πρώτο μεγάλο, σχετικά οργανωμένο, καρναβάλι, με ιδιωτική πάντα πρωτοβουλία.

Το περίφημο μαντολίνο του 1915. (Αρχείο Μανού Αστρινού)

 

Εκείνη τη χρονιά Οι αδερφοί Νίκος και Βαγγέλης Μουντριανάκης, επιπλοποιοί με καταγωγή από την Πηγή, σκάρωσαν επάνω σε ένα μακρύ κάρο, ένα τεράστιο μαντολίνο που είχε δώδεκα μέτρα μάκρος, τέσσερα πλάτος και δυο μέτρα βάθος. Έκαμαν το σκελετό με λεπτά ξύλα και τον επένδυσαν με πανί που είχε καφέ και άσπρες λουρίδες, όπως είναι εκείνες του μαντολίνου. Μάσκες ήσαν τα κλειδιά και ο καβαλάρης αυτού του πρωτότυπου μαντολίνου οι χορδές του άσπρα σχοινιά και τριγύρω του ήταν λουλούδια. Ο θρόνος του Καρνάβαλου ήταν στο κάρο στερεωμένος, αλλά φαινόταν να είναι στη βάση του μαντολίνου εκεί που στερεώνονται οι χορδές.

            Στην παρέα τους συμμετείχαν και αρκετοί Ρεθεμνιώτες: Οι δάσκαλοι Σταυρακάκης και Ηλιακάκης που παίζανε βιολί, ο Μανόλης (Χρύσανθος) Βιτζικουνάκης μαντολίνο, ο Αρτέμης Μπεμπισάκης, Μ. Ηλιακάκης, Κ. Βαρούχας, Π. Σκαντάλης, Ιω. Καμπουράκης, Ν. Γουναρίδης καλοί τραγουδιστές. Είχαν κάνει ένα άρτιο αποκριάτικο συγκρότημα ενώ ο Νίκος Μουντριανάκης έπαιζε ωραία κιθάρα και τραγουδούσε περίφημα. Μέσα στο κουφάρι του τεράστιου μαντολίνου θα έμπαιναν όλοι αυτοί.

 Βασιλιάς Καρνάβαλος ήταν ο γαλατάς Μανώλης Κανακάκης, πατέρας του μεγάλου Ρεθεμνιώτη γλύπτη Ιωάννη Κανακάκη. Παρά τη μεγάλη του φαμελιά, με δέκα ή δώδεκα παιδιά και τον καθημερινό αγώνα για επιβίωση, πάντα πρωτοστατούσε στα γλέντια. Ο Βασιλιάς καθότανε στο θρόνο του και κουνούσε τις χορδές του μαντολίνου με ένα ταραχτή, που είχε στο μαγαζί και ανακάτευε το γάλα.

Όλη η δράση είχε μεταφερθεί στη Σοχώρα γιατί εκεί μόνο υπήρχε άνεση χώρου να δουλέψουν οι κατασκευαστές και να χωρέσει το άρμα. Έζεψαν ένα τεράστιο άλογο, φοράδα που το οδηγούσε ένας Οθωμανός, που το είχε και το δούλευε και τις άλλες μέρες κουβαλώντας πέτρες και λάδια και τον γνώριζε.
Όταν όλοι πήραν τις θέσεις τους, άρχισε η θριαμβευτική παρέλαση του Καρναβαλιού.
Ο Βασιλιάς ντυμένος με κόκκινα και χρυσά ρούχα και στέμμα, έδινε συνθήματα.

–Εμπρός παιδιά να φύγουμε

όλοι μας για τα ξένα

με το δικό μας Βασιλιά

του Καρναβάλου Στέμμα…

Ακολούθησαν η «ανθισμένη αμυγδαλιά» και άλλα τραγούδια της εποχής. Και οι μελωδικές φωνές και οι ήχοι των οργάνων σαν έβγαιναν από το τεράστιο μαντολίνο, δημιουργούσαν ένα πραγματικά μοναδικό θέαμα.

Το κάρο με τον Καρνάβαλο ξεκίνησε από την Μαρμαρόπορτα, πέρασε στο Αμπουχούρι, Μεγάλη Πόρτα, Άμμος Πόρτα, πέρασε την οδό Αρκαδίου, μέχρι το φούρνο του Ροδινού που ήταν στον Πόρο του λιμανιού και γύρισε πίσω τον ίδιο δρόμο.

Το σύνθημα του γυρισμού έδωκε ο Βασιλιάς Καρνάβαλος με αφάνταστα γέλια φωνές και τραγούδια. Τα μπαλκόνια, τα παράθυρα, οι στέγες των σπιτιών ήσαν γεμάτες κόσμο που πετούσε λουλούδια και φασόλες στο μαντολίνο του Καρνάβαλου.

Και όλοι πείραζαν το Βασιλιά. Κι αυτός υπόγραφε και κάπου κάπου. Και είχε για πένα ένα τεράστιο καλάμι και για καλαμάρι τον…πισινό της φοράδας. Εκεί βουτούσε και υπόγραφε.

 

Η συμβολή των Μικρασιατών

            Το 1922 έγινε η Μικρασιατική καταστροφή και με την ανταλλαγή των πληθυσμών χιλιάδες Μικρασιάτες ήρθαν στην Ελλάδα. Πολλοί από αυτούς ήρθαν και στο Ρέθυμνο. Οι Μικρασιάτες, άνθρωποι με παιδεία, επιχειρηματικό πνεύμα και αξιοσύνη, ανέπτυξαν μια θαυμαστή κοινότητα στο Ρέθυμνο. Ο μικρασιατικός αστικός πληθυσμός, προστιθέμενος στον κρητικό αστικό πληθυσμό, καθόρισε τη σύζευξη της πλούσιας παράδοσης και του πολιτισμού του στην ντόπια παράδοση, επηρεάζοντας μεταξύ άλλων, τη μουσική, το χορό, τα έθιμα και τις εν γένει δομές ψυχαγωγίας και κοινωνικοποίησης των ανθρώπων. 

            Οι Μικρασιάτες συμμετείχαν κι αυτοί στα αποκριάτικα γλέντια χρησιμοποιώντας βέβαια τα δικά τους μουσικά όργανα, το βιολί και το σαντούρι τραγουδώντας τραγούδια των αλησμόνητων πατρίδων. Αλλά και να μην υπήρχαν οργανοπαίχτες, έπαιρναν ένα ταβά (ταψί), έδιναν τον ρυθμό και άρχιζε ο χορός και το τραγούδι. Τα σπίτια τους ήταν πάντα ανοιχτά εκείνες τις ημέρες και η μια οικογένεια πήγαινε στο σπίτι της άλλης. Και το τραπέζι στρωμένο πάντα με όλα τα καλούδια που μπορούσαν να διαθέσουν. Την τιμητική τους είχαν οι σμυρναίικοι κεφτέδες, οι χορταρόπιτες και οι τυρόπιτες αλλά και κουρκουμπίνια από αφράτο φύλλο που κολυμπούσαν στο σιρόπι. Και όταν οι μεζέδες τελείωναν έβαζαν ελίτσες στο τηγάνι και το γλέντι συνεχιζόταν μέχρι το πρωί. Και βέβαια υπήρχαν και οι μεταμφιεσμένοι. Έφευγε κάποιος από την παρέα, πήγαινε στο σπίτι του, έβαζε ό,τι παλιόρουχα έβρισκε και γύριζε πίσω, με το πρόσωπο μη καλυμμένο και έκανε αστεία στην παρέα. Άλλος μεταμφιεζόταν σε τούρκο με γιαταγάνι που «απειλούσε» την παρέα, άλλος παπάς με θυμιατό για να τους αγιάσει…

            Την Καθαρά Δευτέρα πήγαιναν όλοι στη θάλασσα με τα σαρακοστιανά τους. Από πολύ νωρίς κάποιοι πήγαιναν για να βγάλουν πεταλίδες και αχινούς και όταν μαζεύονταν οι παρέες τα πρόσφεραν ή έφτιαχναν μια μεγάλη αχινοσαλάτα. Κάποια στιγμή εμφανιζόταν και «ο γάιδαρος», κάποιος δηλαδή με πολύ χιούμορ και φοβερή ετοιμολογία που πέρναγε από τις παρέες και έκανε διάφορα πειράγματα. Επίσης οι λυράρηδες του Ρεθύμνου βρισκόταν εκεί και έπαιζαν αφιλοκερδώς εκείνη την ημέρα για όλες τις παρέες.

 

Οι χοροί του Λυκείου Ελληνίδων

            Το 1917 ιδρύθηκε στο Ρέθυμνο το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης. Η ίδρυσή του υπήρξε ένας σταθμός για τη ζωή των γυναικών της πόλης αλλά και για την κοινωνική ζωή του Ρεθύμνου.

            Ξακουστοί ήταν οι χοροί του Λυκείου Ελληνίδων κατά την περίοδο της Αποκριάς. Αρχικά αυτοί γίνονταν στο «Ιδαίον Άντρον», μια εξαιρετικής πολυτέλειας αίθουσα στην οδό Μελισηνού, απέναντι από την καθολική εκκλησία, ιδιοκτησίας Χαράλαμπου Σπανδάγου, η οποία είχε κατασκευαστεί την περίοδο της Ρωσοκρατίας. Μετά την αποπεράτωση του κτηρίου του Λυκείου Ελληνίδων στο τέρμα της προκυμαίας, οι χοροί γίνονταν εκεί.

            Στους χορούς αυτούς, στους οποίους συμμετείχε η τότε καλή κοινωνία του Ρεθύμνου, οι άντρες φορούσαν σμόκιν ή μαύρο κουστούμι, οι δε γυναίκες θαυμάσια φορέματα που τόνιζαν ακόμη περισσότερο τη χάρη και την ομορφιά τους. Σε όλους τους χορούς η μουσική ήταν ζωντανή από τη Φιλαρμονική του Δήμου, υπό την καθοδήγηση του αρχιμουσικού Νίκου Γκίνου.

Η Μαρία Βαλαρή με βραδινή τουαλέτα έτοιμη για τον χορό του Λυκείου Ελληνίδων.

            Την Τσικνοπέμπτη, νωρίς το απόγευμα, γινόταν ο αποκριάτικος παιδικός χορός. Το βράδυ γινόταν ο περίφημος «χορός των Απάχηδων», ο μοναδικός χορός που ήταν μεταμφιεσμένοι οι άντρες. Ήταν ντυμένοι Απάχηδες (περιθωριακοί τύποι) με μαύρη φανέλα ή πουκάμισο, κόκκινο μαντήλι στον λαιμό και στη μέση και μαύρο παντελόνι.

            Αναφέρει ο Θεμιστοκλής Βαλαρής: «Μετά τα Βάλς, τα Ταγκό και την Πόλκα, η μουσική ανέκρουε μέρος της μελωδίας των Λανσιέδων για ειδοποίηση να αγκαζάρωμεν τις ντάμες μας, ώστε να σχηματίσωμεν τα καρέ μας. Μετά τους Λανσιέδες, πάλι χορός έως ότου ανακρούσει η μουσική τους ήχους της Κατρίλιας, οπότε πάλι αγκαζάραμεν ντάμες και κλίναμεν έναντι ζεύγος για να τις χορέψουμε, με τα σχετικά παραγγέλματα και με όλο το κέφι. Η τελευταία φιγούρα της Κατρίλιας διετηρείτο άνω από μιάμιση ώρα. Ανεβαίναμε χορεύοντας με τη μουσική πάνω στο θεωρείο της αιθούσης, κατεβαίναμε κάτω στους δρόμους πάλι χορεύοντας ώσπου ν’ ακούμε τη μουσική, με αρχηγό έναν νέο. Μετά απ’ αυτό το παραλήρημα του γλεντιού καθίζαμε σε τραπεζάκια, τα οποία είχαν στρωθεί ενώ χορεύαμε Κατρίλιες στον δρόμο, τρώγοντας τους μεζέδες που μεζέδες που είχαν ετοιμάσει οι κυρίες του Λυκείου και πίνοντας μπύρα. Είχε πλέον φτάσει πέντε το πρωί, οπότε με τραγούδια και αφάνταστο κέφι παίρναμε τους δρόμους, χτυπούσαμε τις πόρτες για να ξυπνήσουμε τους συμπολίτες μας και με ενθουσιώδεις φωνές πηγαίναμε πρωί πρωί πλέον στα σπίτια μας».

Η Αιμιλία Βαλαρή με αποκριάτικη στολή σε χορό του Λυκείου Ελληνίδων.

            Ο χορός όμως του Λυκείου Ελληνίδων που ξεπερνούσε κάθε λαμπρότητα, ήταν αυτός της τελευταίας Κυριακής των Αποκριών. Περιγράφει χαρακτηριστικά ο Θεμιστοκλης Βαλαρής: «Αυτός ο χορός ήταν μεταμφιεσμένων, όπου οι μεν άνδρες φορούσαν τα συνήθη επίσημα ρούχα τους, για τις γυναίκες όμως το ζήτημα ήταν διαφορετικό. Έπρεπε από παλαιές εικόνες ή άλλα παλαιά σχέδια να διαλέξουν το σχέδιο φορέματος που θα τους πήγαινε καλύτερα και να το φτιάξουν. Κατά τις εννιά το βράδυ άνοιγε η αίθουσα, που χάρη στο διάχυτο φωτισμό έλαμπε σαν παραμυθένιο κλουβί. Έφθαναν, λοιπόν, σιγά σιγά τα ζυγάρια. Όλες σχεδόν οι κυρίες και δεσποινίδες ήταν μασκέ. Άλλες με βαρύτιμα κρινολίνα, άλλες με έξωμες εσθήτες, μπαλαρίνες με λευκές φούστες, Ολλανδέζες με εφαρμοστό σκούρο μπούστο, φούστα μακριά και φαρδιά με τα σαμπό, Κοζάκοι με λουστρίνια στιβάνια, Σπανιόλες με πολύχρωμες πλούσιες φούστες, πιερότοι και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς. Σε λίγο γέμιζε η αίθουσα, οπότε, πριν αρχίσει ο χορός, γινότανε στη μέση της η παρέλαση των μεταμφιεσμένων, ώστε να απολαύσουν όλοι οι παρευρισκόμενοι το τόσο ωραίο θέαμα. Αμέσως μετά άρχιζαν οι χοροί της εποχής. Βάλς, Ταγκό, Λανσιέδες, Κατρίλιες. Στην τελευταία φιγούρα της Κατρίλιας γέμιζε η αίθουσα από πολύχρωμες φούσκες, που σαν χείμαρρος, κατά εκατοντάδες, έπεφταν από το ταβάνι, όπου τις είχαν τοποθετήσει κατάλληλα και σκέπαζαν σχεδόν τους χορευτές».

 

Οι Σύλλογοι κρατούν ψηλά τις Απόκριες

Τα χρόνια που δεν είχαμε επίσημο καρναβάλι και παρέλαση οι διάφοροι Σύλλογοι αναλαμβάνουν να διατηρούν το έθιμο και να κρατούν σε υψηλά επίπεδα την καρναβαλική διάθεση.

Έτσι το 1924, στις 2 Φεβρουαρίου, ο Σύλλογος Κυριών διοργανώνει χοροεσπερίδα, στην οποία, παράλληλα θα παιχτεί κωμωδία από μικρούς καλλιτέχνες.

Το 1925 ο Σύλλογος Κυριών και πάλι διοργανώνει τρεις αποκριάτικες χοροεσπερίδες, η μια απ’ αυτές παιδική, ενώ και ο Ερυθρός Σταυρός διοργανώνει τον δικό του αποκριάτικο χορό στο «Ιδαίον Άντρον».

Το 1930 το Λύκειο ελληνίδων διοργανώνει αποκριάτικο χορό, μεταμφιεσμένων και μη, την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς,  για πρώτη φορά στην Στρατιωτική Λέσχη. Παρότι ο χορός προέβλεπε μάσκες, οι περισσότεροι επέλεξαν να εκθέσουν τα πρόσωπά τους. Ο συνωστισμός σε αυτόν τον χορό ήταν τέτοιος, που δεν επέτρεψε στους συμμετέχοντες να απολαύσουν τις ιδιαίτερα προσεγμένες μεταμφιέσεις τους. 

Το 1933 ο Δήμος Ρεθύμνου διοργανώνει αποκριάτικο χορό στο «Ιδαίον Άντρον» με σκοπό την οικονομική ενίσχυση της Φιλαρμονικής. Την οργανωτική επιτροπή αποτελούν ο ίδιος ο Δήμαρχος Τίτος Πετυχάκης μαζί με δύο Δημοτικούς Συμβούλους. Εκείνη τη χρονιά αποκριάτικοι χοροί έγιναν και από τη Σχολική Εφορεία στον «Οίκο Παιδείας» που «εκπροσωπήθηκαν όλες σχεδόν οι οικογένειες του Ρεθύμνου», καθώς και από το Λύκειο Ελληνίδων, στο «Ιδαίον Άντρον», με κοσμοσυρροή και γλέντι ως το πρωί.

Και το 1935 έχουμε ένα μεγάλο αριθμό αποκριάτικων χορών. Το Λύκειο Ελληνίδων στο Ιδαίον Άντρον» με γενική είσοδο 15 δραχμές, το Σωματείο αναπήρων και θυμάτων πολέμου στο Ωδείο, καθώς και τον «μέγα χορό του Ωδείου Ρεθύμνου» την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς.

Και ενώ οδεύουμε ολοταχώς προς τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, το Ρέθυμνο συνεχίζει να αντιστέκεται με πείσμα. Το 1937 ο Σύλλογος Κυριών Ρεθύμνου διοργανώνει μέγα αποκριάτικο χορό καθώς και παιδικό, ενώ τον ετήσιο αποκριάτικο χορό του πραγματοποιεί και το Ωδείο Ρεθύμνου. Αυτοί φαίνεται να είναι και οι τελευταίοι προπολεμικοί αποκριάτικοι χοροί.

 

Πλησιάζοντας στον πόλεμο.

Το κέφι των Ρεθεμνιωτών παρέμενε στο ζενίθ παρά τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε το σύνολο σχεδόν της τοπικής κοινωνίας. Μπορεί κάποιες χρονιές, λόγω των εθνικών θεμάτων και περιπετειών, να μην γίνονταν μαζικές γιορτές, πάντως οι Ρεθεμνιώτες δεν έχαναν το κέφι τους.

Το 1931 έχουμε άλλη μια απόπειρα οργανωμένου καρναβαλιού, με ευθύνη του κομιτάτου των Απόκρεων.  Όπως αναφέρει ο τοπικός Τύπος, «Καρνάβαλος με άσμα, φασουλής, γκαμήλα, παλιάτσος, ψευτιογιατρός, οι κλασσικοί αυτοί αποκριάτικοι τύποι, μαζί με «κακοφτιαγμένα μπουλούκια  μασκαράδων», θα παρελάσουν με εκκίνηση στην Πλατεία Ηρώων στην Αρκαδίου – Παλαιολόγου και θα καταλήξουν στην Πλατεία των Στρατώνων. Μάλιστα, είχαν θεσπιστεί και χρηματικά βραβεία, 500, 300, 200 και 100 δραχμές.

 Το 1933, περίοδο του μεσοπολέμου, πληροφορούμαστε μέσω του Τύπου για τις Απόκριες στο Ρέθυμνο. «Οι Απόκριες εορτάστηκαν και φέτος με πολλή ζωηρότητα. Είχαμε χρόνια να δούμε τόσους πολλούς μασκαράδες. Και το μασκάρεμα και το κέφι ήταν γενικό. Τόσον εις τας λαϊκάς τάξεις όσον και εις την μπουρζουαζίαν του γνωστού δια τους κυανοαίμους του Ρεθεμνακίου». Ο Δημοσιογράφος, με μεγάλη δόση χιούμορ λόγω των ημερών κάνει ιδιαίτερη αναφορά στους μαθητές των ανώτερων τάξεων του Γυμνασίου που κρυμμένοι πίσω από τις μάσκες και την ανωνυμία δεν άφηναν τους Ρεθυμνιώτες να κοιμηθούν με τις όχι και τόσο μελωδικές φωνές τους. «Δεν έλειψαν δε από τη Συμφωνική αυτή ορχήστρα και οι σπουδαστές της Σχολής Μέσης Εκπαίδευσης, επωφελούμενοι της μοναδικής αυτής ευκαιρίας να καλύπτονται από τη μάσκα. Αλλά δυστυχώς το μάθημα της Ωδικής εδιδάχθη ελάχιστα στα σχολεία μας. Τα λαρύγγια των νεαρών μας, στερουμένων κατά κανόνα από αυτά, συνετάραξαν τους ύπνους των μουρμούρηδων που αποσύρονται με τις όρνιθες. Ηλπίζομεν ότι οι νέαι γενεαί χάρις εις τους φωνογράφους και την εκλαΐκευσιν τη μουσικής θα παρουσιάζονται μελωδικότεραι».

Βέβαια, μην φανταστούμε ότι όλοι έβλεπαν με καλό μάτι και διασκέδαζαν τις απόκριες. Υπήρχαν και κάποιοι συντηρητικοί οι οποίοι μόνο κακοδαιμονίες έβλεπαν πίσω από τις αποκριάτικες εκδηλώσεις. Έτσι το 1922 δημοσιεύεται στον τοπικό Τύπο επιστολή με την υπογραφή «Εις κηδεμών» για να μην παραχωρηθεί η χρήση του «ιερού χώρου» αίθουσας του  «Οίκου Παιδείας» σε μαθητές Γυμνασίου για να πραγματοποιήσουν τον αποκριάτικο χορό τους για να ενισχύσουν από τα έσοδα το ταμείο του Σχολείου. Μάλιστα ο συγκεκριμένος γονέας μέμφεται και τον Γυμνασιάρχη που εισηγήθηκε την πρόταση και κατά σχολικής εφορείας που δέχθηκε να την εξετάσει.

 

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΑ

Οι πρώτοι χοροί

            Μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο και τον εμφύλιο η χώρα άρχισε σιγά-σιγά να ξαναβρίσκει τον βηματισμό της. Οι άνθρωποι άρχισαν να ξαναμπαίνουν τον καθημερινό τους ρυθμό και να ξαναβρίσκουν τις παλιές τους συνήθειες.

Το 1946 αρχίζουν πάλι δειλά-δειλά οι αποκριάτικοι χοροί στο Ρέθυμνο. Οι αγρότες πραγματοποιούν τον αποκριάτικο χορό τους την Τσικνοπέμπτη στο κινηματοθέατρο «Ολύμπια», ενώ στον ίδιο χώρο, δύο μέρες μετά ο Σύλλογος Εφέδρων Παλαιών πολεμιστών διοργανώνει αποκριάτικο χορό «διά την προικοδότησιν κόρης απόρου μέλους του».

Το 1950 ο Σύλλογος Κυριών πραγματοποιεί τον ετήσιο χορό του στον κινηματογράφο «ΡΕΞ» αφού στο μεταξύ το «Ιδαίον Άντρον» έχει καταστραφεί από τους γερμανικούς βομβαρδισμούς. Τον ίδιο χρόνο το Λύκειο Ελληνίδων πραγματοποιεί την Τσικνοπέμπτη τον καθιερωμένο Παιδικό χορό του και τον χορό των Απάχηδων, ενώ την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς διοργανώνει τον μεγάλο αποκριάτικο χορό του.

Και το 1953 πραγματοποιούνται οι καθιερωμένοι χοροί από διάφορα Σωματεία και Συλλόγους, όπως φαίνεται από τις ανακοινώσεις τους στις εφημερίδες της εποχής. Φαίνεται όμως πως η σκληρή καθημερινότητα δεν αφήνει τους Ρεθεμνιώτες να διασκεδάσουν όπως σε παλιότερα χρόνια.

Αποκριάτικος χορός στο ιδιωτικό Σχολείο της Αμαλίας Ζανιδάκη το 1954. (Αρχείο σελ. fb ΡΕΘΥΜΝΟ ΙΣΤΟΡΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ)

Το 1954 φαίνεται πως η αποκριάτικη κίνηση είναι μηδαμινή στο Ρέθυμνο. Αντίθετα στο γειτονικό Ηράκλειο ετοιμάζονται πυρετωδώς για μεγάλες καρναβαλικές εκδηλώσεις. «…εμείς διακρινόμαστε για τη σοβαρότητα και το ..σκεπτικισμό μας. Εξάλλου όσοι θέλουν μπορούνε να πάνε στο Ηράκλειο για να διασκεδάσουν..» γράφει τοπική εφημερίδα της εποχής.

Αποκριάτικος χορός του Γυμνασίου Θηλέων. (Αρχείο σελ. fb ΡΕΘΥΜΝΟ ΙΣΤΟΡΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ)

Τα επόμενα χρόνια, από συνήθεια κυρίως, οι γνωστοί Σύλλογοι πραγματοποιούν τους ετήσιους αποκριάτικους χορούς τους χωρίς όμως να έχουν το κέφι και την ανταπόκριση των περασμένων χρόνων.

 

Η Περιηγητική Λέσχη

Η Περιηγητική Λέσχη Ρεθύμνου, που ιδρύθηκε το 1958, εκτός από τη διοργάνωση της Γιορτής του κρητικού κρασιού που άφησε εποχή, ήταν και ο πρωτεργάτης του μεταπολεμικού Ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού.

Η Περιηγητική Λέσχη, αποτελούμενη από μια ομάδα δραστήριων Ρεθεμνιωτών, με επικεφαλής τον Κώστα Μανουρά, τον Κώστα Κανά, την Όλγα Δασκαλάκη και άλλους, μόλις άρχιζε ο κόσμος να ορθοποδεί, άρχισε να κινεί τα νήματα για να βγει η πόλη από μια χειμερία νάρκη γεμάτη νοσηρότητα.

 

Ο Πρόεδρος της Περιηγητικής Λέσχης Κώστας Κανάς, η ψυχή του ρεθεμνιώτικου καρναβαλιού για πολλά χρόνια. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

 
Και στις 2 Φεβρουαρίου 1960 διαβάζουμε στις εφημερίδες: «Το απόγευμα της παρελθούσης Κυριακής συνεκροτήθη εις το δημαρχιακόν κατάστημα ευρεία σύσκεψις υπό την προεδρίαν του κ. Ευαγγέλου Νησιανάκη , προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου με θέμα την οργάνωσιν του Καρναβαλιού εις την πόλιν μας κατά τας εορτάς των Απόκρεω 27ην και 28ην τρέχοντος. Εις την σύσκεψιν μετέχον ο πρόεδρος του τμήματος της Ελληνικής Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνης κ. Κωνσταντίνος Μανουράς, ο πρόεδρος του τουριστικού συνδέσμου κ. Δημ. Δαφέρμος και οι κ. κ. Γ. Τσουδερός. Γ. Κούνουπας, Γ. Μαραγκάκης, Εμμ. Αστρινός, Χαρ. Πραματευτάκης, Εμμ. Βογιατζάκης, Τάκης Αποστόλου, Βασ.Παπαβασιλείου, Ιωάννης Τζέλησις και οι διδες Όλγα Δασκαλάκη και Ευρυδίκη Κούνουπα της Περιηγητικής Λέσχης. Κατά τη σύσκεψη αποφασίστηκε η οργάνωση Καρναβαλιού υπό της Περιηγητικής Λέσχης εν συνεργασία μετά του Τουριστικού Συνδέσμου και με την οικονομικήν ενίσχυσιν του Δήμου και της Ε.Π.Λέσχης. Προς τον σκοπόν αυτόν εψηφίσθη υπό του Δήμου το ποσόν των 5.000 δραχμών και θα παρακληθούν όσοι δυνάμενοι να συμβάλουν εις την επιτυχίαν της εορτής, όπως ενισχύσουν την εν λόγω προσπάθειαν κατά το δυνατόν.

Η χελώνα που τραβάει το Ρέθυμνο. Άρμα από το πρώτο καρναβάλι του 1960. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

 

Το καρναβάλι αυτό χαιρετήθηκε με θέρμη και όλοι οι Ρεθεμνιώτες έδωσαν το καλύτερό τους εαυτό για την όσον το δυνατόν καλύτερη και αρτιότερη διοργάνωσή του. Το Λύκειο Ελληνίδων ήταν από τους πρώτους φορείς που αγκάλιασαν τον νέο θεσμό. Μάλιστα, με πολύ κέφι κατασκεύασε και το άρμα του με θέμα «Η Χιονάτη και οι νάνοι».

Η Χιονάτη και οι νάνοι. Άρμα από το πρώτο καρναβάλι του 1960. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Το άρμα των «Αγρίων».  Από το πρώτο καρναβάλι του 1960. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

 

 

Η Βασίλισσα του καρναβαλιού του 1960 ως αναδυόμενη Αφροδίτη. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

 

Το άρμα κατασκευάστηκε με τη βοήθεια των ανθρώπων της Περιηγητικής Λέσχης και ήταν το πρώτο που άνοιξε την παρέλαση του 1960. Από τους μπροστάρηδες ήταν και η Ελένη Παπαδογιάννη με την Οικοκυρική Σχολή της, ντύνοντας τις μαθήτριες μαζορέτες, ενώ και η ίδια δεν έλειψε από κανένα ξενύχτι της προετοιμασίας. Αλλά και η Φιλαρμονική του Ρεθύμνου έδινε το δικό της μουσικό χρώμα στο καρναβάλι, αφού δεν υπήρχε τότε η ηχητική κάλυψη που έχουμε σήμερα. Προπορευόταν του Καρναβαλιού και έδινε το σύνθημα για ξέφρενο χορό και τραγούδι.  

Εκείνα τα βράδια, στην αίθουσα του Αγίου Φραγκίσκου που φτιάχνονταν τα άρματα, υπήρχε συνωστισμός. Όλοι οι Ρεθεμνιωτες περνούσαν, από περιέργεια οι περισσότεροι, να δουν τι γίνεται. Και όλοι βοηθούσαν. Άλλος να φέρει φαγητό να κεράσει τους κατασκευαστές, άλλος να βοηθήσει στο βάψιμο των αρμάτων, άλλος να βάλει ξύλα στη σόμπα, άλλος να κάνει κάποια παραγγελιά…

Έτσι, την Κυριακή 28 Φεβρουαρίου 1960 έχουμε το πρώτο οργανωμένο ρεθεμνιώτικο καρναβάλι, με την παρουσία πολλών καρναβαλιστών αλλά και αρμάτων. Για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν χειροποίητα άρματα, στολές, μουτσούνες και ροκάνες.

Ο Βασιλιάς Καρνάβαλος με τον Μάρκο Γιουμπάκη σε ρόλο γελωτοποιού. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Η εφ. Κρητική Επιθεώρηση αναφέρει χαρακτηριστικά τις παραμονές του Καρναβαλιού του 1960: «Ο Βασιλιάς του γέλιου θα χαιρετήσει τον λαόν καθισμένος σε ένα θρόνο αφάνταστου μεγαλοπρεπείας και  πλούτου περιστοιχισμένος από τους αυλικούς του και την πολυπληθήν ακολουθία του. Το άρμα του Καρναβάλου θα καταπλήξει με την αίγλην και  την ομορφιά του. Ποτέ ο Καρνάβαλος δεν εκάθισε σε τέτοιο θρόνο. Η Βασίλισσα του Καρναβαλιού αληθινή θεά- χάρις σε ομορφιά και γοητεία, αναδυώμενη Αφροδίτη- Κύπρις κυριολεκτούσα θα φαντάζει σαν σε όνειρο ανάμεσα στο ανοιγμένο κέλυφος αχιβάδας. Θα καταθέλξει η ομορφιά της. Το ντεκόρ της θα είναι ονειρο. Τα δύο αυτά άρματα του καρναβαλιού αρκούν για αν δώσουν τη πρωτοπορία στο καρναβαλι της Ρεθύμνης για το 1960. Το άρμα «χελώνα» είναι ένας πολύ ζουμερός συμβολισμός  που όσοι το ιδούν και μπορέσουν να μπουν στο βαθύτερο νόημα, θα νιώσουν τον εαυτόν του υποχρεωμένο να ξεζέψουν τη χελώνα και να…αυτοί. Το Άρμα των «Αγρίων» , είναι μια ζωντανή και πολύ παραστατική σκηνή που τη συναντάμε καθημερινώς στη ζωή, με μόνη διαφοράν, ότι οι στολές και τα ντεκόρ είναι διαφορετικά. Η «Χιονάτη με τους επτά νάνους» είναι κάτι τι το ονειρώδες  σε ομορφιά και μεγαλοπρέπεια, μόνο που όπως   ακούσαμε να ψιθυρίζεται μεταξύ των αυτοκινητιστών πρόκειται να μην τους δωθεί δικαίωμα εγγραφής εις τον Σύλλογον Πολυτέκνων για να πληρώνει.. ολάκαιρο εισιτήριο στην κίνησίν της. Αυτά είναι τρία ακόμη από τα υπέροχα άρματα του Ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού  που  θα τιμήσουν την πόλην μας».

Οι περίφημες «κεφάλες», πρωτοστατούσαν στα πρώτα καρναβάλια. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Σ’ εκείνα τα πρώτα Καρναβάλια έδωσε το στίγμα του και ο συνθέτης Μπάμπης Πραματευτάκης αλλά από την πλευρά του αρχιτέκτονα. Πετουσάκης και Αποστόλου όμως είχαν το γενικό πρόσταγμα, γιατί ό,τι έβλεπαν τα μάτια τους έφτιαχναν τα χέρια τους. Από τα πιο γνωστά άρματα που εμπνεύστηκε ο Μπάμπης Πραματευτάκης ήταν, το άρμα της χελώνας, που συμβόλιζε την πορεία του πολιτισμού στην χώρα αλλά και στην πόλη. Λεπτομέρεια χαρακτηριστική, αντί για δόρυ ένα στυλό «μπικ» που μόλις είχε κυκλοφορήσει, Αλλά και το άρμα γόνδολα άφησε εποχή με τον κομψότητά του.
Χορηγός του άρματος της χελώνας  Γιώργης Δεληγιώργης που το μαγαζί του στην πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων, έμεινε ιστορικό, γιατί από το μπαλκόνι του που ήταν συνήθως και το βήμα στις κεντρικές προεκλογικές συγκεντρώσεις, γινόταν η προσφώνηση και αντιφώνηση του Καρνάβαλου.

Οι μαζορέτες παρελαύνουν στην πλατεία 4^ων Μαρτύρων στο καρναβάλι του 1961. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Ένας ακόμα συμπολίτης, ο Βαγγέλης Στεφανάκης, ήταν περιζήτητος στα συνεργεία που κατασκεύαζαν τα άρματα. Ήταν εξειδικευμένος στην κατασκευή των τεράστιων κεφαλών με χαρτοπολτό, μια διαδικασία καθόλου εύκολη που ήθελε μεγάλη επιδεξιότητα αλλά και μαθηματικό νου για να υπολογίζει τις διαστάσεις. Είχε κατασκευαστεί περίπου 17 κεφαλές που πλαισίωναν τις παρελάσεις του Καρναβαλιού για αρκετές διοργανώσεις. Δυστυχώς όμως καταστράφηκαν όταν κάηκε η αποθήκη της Περιηγητικής μαζί με αρκετό άλλο πολύτιμο, μουσειακό υλικό.

Εντυπωσιακή πάντα και η παρουσία του αξέχαστου Μάρκου Γιουμπάκη, του βιβλιοθηκάριου της Βιβλιοθήκης του Ρεθύμνου, που σαν γελωτοποιός του Βασιλιά Καρνάβαλου, πάντα εύρισκε τρόπους να βγάζει γέλιο σε αποκριάτικες παρελάσεις.
Κανένας, που τα έζησε, δεν μπορεί να ξεχάσει το «δοχείο νυκτός» και τα «λουκάνικα». Και βέβαια ως Βασιλιάς Καρνάβαλος, για πολλά χρόνια ήταν ο επιβλητικός Λευτέρης Κορωνάκης.

Η Δημοτική Φιλαρμονική προηγείται της παρέλασης στην οδό Αρκαδίου το 1961. (Αρχείο Κοσμά Περπυράκη).

Ο Κώστας Κανάς ήταν μια ακόμα μεγάλη μορφή από την Περιηγητική Λέσχη που δούλευε άοκνα για την επιτυχία του Καρναβαλιού, με πολύτιμους συνεργάτες και συνοδοιπόρους στην προσπάθειά του, τον Θανάση Μαρκαντώνη, τον Ηλιάκη, τον Σταύρο Κορωνάκη, τον Στέργιο και τον Βασίλη Ψυχαράκη, τον Φώτη Μαρκουλάκη, τον Στέλιο και τον Μανώλη Τζιράκη, τον μοναδικό και αξέχαστο Κωστή Τζαγκαρούλη, με τις υπέροχες ιδέες, τον Αγγελογιαννάκη, τον Μπιρίκο, τον Θεοδοσόπουλο, τον Νίκο Αγγελάκη, τον Γιάννη Φωτόπουλο, τον Σερλή, τον Μανό Αστρινό και πολλούς άλλους. Από τις πρόθυμες και πάντα ακούραστες στη διοργάνωση και η Ελένη Τουρνοπετράκη που δεν σήκωνε κεφάλι από τη βελόνα για να προλάβει τις στολές. Και τόσοι άλλοι, ανώνυμοι κι επώνυμοι, που ο καθένας έδωσε το δικό του στίγμα σε αυτά τα πρώτα καρναβάλια.

Ο Βασιλιάς καρνάβαλος μπροστά από το βιβλιοπωλείο του Δεληγιώργη στους 4 Μάρτυρες όπου γινόταν η προσφώνηση κα η Αντιφώνηση. (Αρχείο οικ. Κανά)

Πολύτιμη πηγή για τα πολιτιστικά στοιχεία κάθε εποχής ήταν οι προσφωνήσεις και αντιφωνήσεις του Καρνάβαλου.  Κείμενα έγραφαν εξαίρετοι λόγιοι όπως ο Αρκάδιος Πηγαίος και ο Στέλιος Κανταρτζής.

Το 1963 ήταν μια κακή οικονομική χρονιά για το Ρέθυμνο. Ο ΕΟΤ δεν δίνει τα χρήματα που έχει υποσχεθεί για την πραγματοποίηση του Καρναβαλιού. Ο Δήμος δίνει 10.000 δραχμές, ποσό όμως που δεν φτάνει για να καλύψει όλα τα έξοδα. Γι αυτό, μέσω του Τύπου, βγαίνει ανακοίνωση από την Επιτροπή του Καρναβαλιού που καλεί τους εύπορους συμπολίτες καθώς και Συλλόγους και Σωματεία να συμβάλουν οικονομικά για την επίτευξη του στόχου. Η ανακοίνωση έχει «απειλητικό» τόνο και προειδοποιεί ότι εάν δεν μαζευτούν τα χρήματα το Καρναβάλι δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί.

Το ίδιο συμβαίνει και το 1965. Ο ΕΟΤ δεν συμμετέχει στα έξοδα του Καρναβαλιού κι έτσι μόνη της η Περιηγητική Λέσχη κατασκευάζει μόνο ένα άρμα και με λίγους μασκαράδες διακωμωδεί και γελοιοποιεί τον ΕΟΤ. Δυστυχώς, ούτε η Φιλαρμονική του Δήμου συμμετείχε στην παρέλαση, αφού, όπως σημειώνει η Κρητική Επιθεώρηση «Η προχθεσινή παρέλασις των μασκαράτων θα ήτο καλλιτέρα εάν προηγείτο αυτής η φιλαρμονική του Δήμου. Δυστυχώς όμως ο  κ. μαέστρος  δεν εδέχθη διότι «έπρεπε να πληρωθεί διαυτό». Και μάλιστα η άρνησις του αρχιμουσικού ήλθε μετά και αντιθέτως προς την διαβεβαίωσιν του κ. Δημάρχου ότι θα συμμετάσχει η φιλαρμονική εις την εκδήλωσιν αυτήν».

Άρμα από το καρναβάλι του 1961. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Η οικονομική ένδεια όμως του 1965, καθώς και το ρευστό πολιτικό κλίμα της εποχής, δεν εμπόδισε τον Κυνηγητικό Σύλλογο του Ρεθύμνου να διοργανώσει τον πρώτο στην ιστορία του αποκριάτικο χορό στην αίθουσα του Ωδείου. Ο χορός στεύθηκε από μεγάλη επιτυχία, όπως αναφέρει η εφ. Κρητική επιθεώρηση. «Ο εμπορικός κόσμος της πόλεως μας έδωσε πρόθυμα άφθονα δώρα και το λαχείο του χορού που ήταν πλουσιότατο κι έγινε ακόμα πιο πλούσιο με το άφθονο κυνήγι και προσεφέρθη από φίλους κυνηγούς για το χορό.  Ο μπουφές πλουσιότατος κι όχι ακριβός, η μουσική κεφάτη και άριστη όπως πάντα βοήθησαν να δημιουργηθεί πρωτοφανές κέφι μέχρι τις πρωινές ώρες. Χορεύτηκαν όλοι οι χοροί, παλαιοί και νέοι με μεγάλο ενθουσιασμό. Παρέστησαν μετά των οικογενειών τους, πλην των επισήμων, πολλοί εκπρόσωποι του εμποροβιομηχανικού μας κόσμου αλλά και εκπαιδευτικοί , υπάλληλοι και εργαζόμενοι γενικώς οι οποίοι διετήρησαν το κέφι αμείωτο μέχρι τέλους».

Καρναβαλιστές με «κεφάλες» στο άγαλμα του Αγνώστου στρατιώτη το 1962. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Το έντονο πολιτικό κλίμα της εποχής έδωσε την ευκαιρία στην αστυνομία να εκδώσει ανακοίνωση που απαγόρευε στους καρναβαλιστές να φορούν μάσκες.

Μέχρι και το έτος 1982 φορέας και οργανωτής του Ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού ήταν η Περιηγητική Λέσχη με την συμπαράσταση του Δήμου Ρεθύμνης αλλά και των Χανίων, Ηρακλείου, Αγ. Νικολάου και τη συμμετοχή της  Φιλαρμονικής  του Δήμου Ρεθύμνης, αλλά και των Χανίων, Ηρακλείου , Αγ. Νικολάου και τη συμμετοχή όλων των πολιτών. Το 1983 ο Δήμος Ρεθύμνης, αναλαμβάνει ως επίσημος φορέας την ευθύνη για τη διοργάνωση των εκδηλώσεων , διατηρώντας στενή συνεργασία με τη Περιηγητική Λέσχη.

Καρναβαλική παρέλαση στη Λεωφόρο Κουντουριώτη το 1962.  (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

 Το 1983 μάλιστα ήταν η καλύτερη χρονιά του Καρναβαλιού, με 17 άρματα να συμμετέχουν σε αυτό και με τη Φιλαρμονική του Δήμου Ηρακλείου να ντύνει μουσικά την παρέλαση. Το 1984 η μεγάλη παρέλαση αναβλήθηκε λόγω της μεγάλης πλημμύρας που έπληξε την πόλη του Ρεθύμνου, και είχε ανυπολόγιστες υλικές ζημιές. Την επόμενη χρονιά, παρά το τσουχτερό κρύο, το καρναβάλι διεξήχθη κανονικά με τους καρναβαλιστές να διασκεδάζουν με την ψυχή τους. Εκείνα τα χρόνια μάλιστα δινόταν και χρηματικό βραβείο από τον Δήμο στα καλύτερα άρματα.

Εκείνη η χρονιά ήταν και η τελευταία χρονιά του Καρναβαλιού. Θα έμπαινε σε μια μεγάλη περίοδο εσωστρέφειας και αργίας μέχρι το 1992.

 

Καρναβαλικό άρμα το 1969 στη Λεωφόρο Κουντουριώτη. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Απαγορεύσεις

Είναι φυσιολογικό σε περιόδους έντονων πολιτικών αντιπαραθέσεων, διχασμού και ρευστού πολιτικού σκηνικού, οι Απόκριες να αποτελούν τη σπίθα για τη δημιουργία προβλήματων του καθεστώτος.

Έτσι τον Φεβρουάριο του 1958 η Διοίκηση Χωροφυλακής Ρεθύμνης εκδίδει την ακόλουθη ανακοίνωση:

«Κατά την περίοδο  των Απόκρεω απαγορεύονται:

1)      Η χρήσις  ημέρας τε και νυκτός προσωπίδος καλυπτούσης εξ ολοκλήρου το πρόσωπον  και γενικώς η μεταμφίεσις ατόμων κατά τρόπον καθιστώντα ταύτα αγνώριστα.

2)      Επιπλέον, η κατά τη διάρκεια της νυχτός χρήσις προσωπίδων υπό κυκλοφορούντων εις τας οδούς ατόμων ,έστω και μη καλυπτουσών ολόκληρον το πρόσωπον ,επιτρεπομένης –κατ’ εξαίρεσιν –της χρήσεώς των εντός των Κέντρων διασκέδασης.

3)      Η περιφορά εν καιρώ νυκτός μεταμφιεσμένων φερόντων ράβδους ή άλλα σκληρά αντικείμενα

4)      Η διακωμώδησις προσώπων ή πραγμάτων της Εκκλησίας και πάσης προς την θρησκείαν σχετιζομένης πράξεως ως και η σάτιρα εναντίον θρησκευτικών αρχών ημεδαπών ή αλλοδαπών ή ορισμένης τάξεως ανθρώπων δυναμένην να εξεγείρει το θρησκευτικόν αίσθημα και να προκαλέσει επεισόδια

5)      Η διακωμώδησις πολιτικών προσώπων ημεδαπών ή αλλοδαπών εποχών,γεγονότων,ως και πάσα σάτιρα δυναμένη να προκαλέσει διχόνοια ρήξιν,σύγκρουσιν και γενικώς διατάραξιν της δημόσιας τάξεως.

6)      Τα άσεμνα θεάματα ως αι  θίγουσαι τα δημόσια ήθη εκφράσεις και παραστάσεις

7)      Η περιφορά ανά  τας οδούς ατόμων βεβαμμένων δια μελανού χρώματος

8)      Η πώλησις και χρήσις κομφετί διαφόρων χρωμάτων αναμειγμένων ως και τοιούτων συλλεγομένων εκ των οδών και δαπέδων.

9)      Η εν κλειστοίς χώροις πώλησις και χρήσις σερπαντέν εξ ευφλέκτου χάρτου επιτρεπομένης εν αυτοίς της πωλήσεως τοιούτων εξ αφλέκτου χάρτου. Εις τας οδούς και πλατείας και εν γένει εις τους ανοικτούς χώρους επιτρέπεται η χρήσις και πώλησις σερπαντέν εξ αμφοτέρων των ειδών.

Προς διάκρισιν  της ποιότητας των σεπαρντέν οι πωληταί αυτών υποχρεούται όπως εφ εκάστης δεσμίδος επικολλήσουν ταινίαν αναγράφουσιν την λέξιν «Εύφλεκτον» ή  «Αφλεκτον»

10)  Η χρήσις κόνεων ή άλλων ενοχλητικών ουσιών ,επιτρεπομένων μόνον των ανθέων των μονόχρωμων κομφετί και των σερπαντέν Εντός των κέντρων διασκεδάσεως επιτρέπεται η χρήσις κήρινων ωών περιεχόντων κομφετί.

11)  Το ρίπτειν εναντίον διαβατών ή εντός οικισμών ή οχημάτων κήρινα και άλλα αντικείμενα δυνάμενα  να προξενήσωσι σωματικάς βλάβας ή κηλίδας.

12)  Η μεταμφίεσις δια στολών χρησιμοποιουμένων παρά των ενόπλων δυνάμεων των Σωμάτων Ασφαλείας και των Ιερωμένων.

Οι παραβάτες της παρούσης θα διώκονται ποινικώς».

Παρόμοιες ανακοινώσεις εκδίδονταν σχεδόν κάθε χρόνο την περίοδο των Αποκριών.  Ήταν φυσικό εκείνη την εποχή να λαμβάνονται μέτρα, καθώς πίσω από μια μάσκα θα μπορούσε να καλυφθεί κάθε επίδοξος  ταραξίας. Έτσι κανένας δεν αντιδρούσε. Αντίθετα οι πάντες πειθαρχούσαν για ν’ αποφύγουν τη σύλληψη και την ποινική δίωξη.

Σατιρικό άρμα της δεκαετίας του 1960. (Αρχείο οικ. Κανά)

Παρόμοια προβλήματα είχαμε και την περίοδο της Χούντας. Υπήρχε λογοκρισία, όπως ήταν φυσικό, στα θέματα των αρμάτων και γενικότερα στη θεματολογία του Καρναβαλιού. To 1972 ο στρατιωτικός διοικητής Ρεθύμνου αρνήθηκε κατηγορηματικά να παραχωρήσει κάποια οχήματα που ήταν απαραίτητα για την παρέλαση. «Μόνον δι’ εθνικάς επετείους γίνεται αυτή η παραχώρησις» ήταν η κατηγορηματική του δήλωση.

Τα μέλη της Περιηγητικής Λέσχης με το χαρακτηριστικό περιβραχιόνιο περιφρουρούν το καρναβάλι. (Αρχείο οικ. Κανά)

Την ίδια χρονιά, ο τότε Διοικητής της Χωροφυλακής, βλέποντας την κοσμοπλημμύρα που είχε δημιουργηθεί, φοβήθηκε επεισόδια εναντίον του καθεστώτος. Έτσι, απαγόρεψε ξαφνικά και χωρίς αιτία την είσοδο του μεγάλου άρματος του Καρνάβαλου στην πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων, όπου είχαν ήδη πάρει θέση οι επίσημοι για την καθιερωμένη προσφώνηση-αντιφώνηση. Υπό την πίεση του κόσμου τελικά ο Διοικητής υποχώρησε κι έτσι η τελετή, μετά από μεγάλη καθυστέρηση, έγινε κανονικά.

Από το καρναβάλι του 1973. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

 

Πανοραμική άποψη της καρναβαλικής παρέλασης τη δεκαετία του 1970. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

 

Καρναβαλική παρέλαση τη δεκαετία του 1980 μπροστά από τα εμπορομανάβικα. (Αρχείο οικ. Κανά)

Καρναβαλική παρέλαση το 1976 μπροστά από το Δημαρχείο. (Αρχείο οικ. Κανά)

 

Αφίσα για το καρναβάλι του 1983.

Η Δημοτική Φιλαρμονική στο τελευταίο καρναβάλι του 1985. (Αρχείο Δημήτρη Δελήμπαση)

 

Τα πέτρινα χρόνια

Μετά το καρναβάλι του 1985 δημιουργήθηκε μια μεγάλη αντιπαράθεση μεταξύ της Περιηγητικής Λέσχης και του Δημάρχου Ρεθύμνου και το καρναβάλι διακόπηκε για 7 ολόκληρα χρόνια.

Συγκεκριμένα, μετά το Καρναβάλι, ο Κώστας Κανάς, μαζί με τον Μιχάλη Καραδάκη (Καρά), που εκείνα τα χρόνια είχε δραστηριοποιηθεί έντονα στο Καρναβάλι,  επισκέφθηκαν τον Δήμαρχο για να συζητήσουν για τη διοργάνωση του επόμενου Καρναβαλιού. Ο Μιχάλης Καράς ζήτησε από τον Δήμαρχο κάποια βασικά πράγματα, με κυριότερο τη βελτίωση του οδοστρώματος για να παρελαύνουν με άνεση τα άρματα. Υπήρξε τότε μια έντονη λεκτική αντιπαράθεση και ο Κώστας Κανάς, νιώθοντας απογοητευμένος από τη στάση του Δήμου απέναντι σε ανθρώπους που τόσα είχαν προσφέρει στον θεσμό, ανακοίνωσε ότι η Περιηγητική Λέσχη δεν πρόκειται να συμμετάσχει ξανά στη διοργάνωση του Καρναβαλιού.

Καρναβαλική παρέλαση στην Παραλία. (Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Το μοναδικό καρναβαλικό γεγονός εκείνα τα χρόνια της διακοπής, ήταν ο μεγάλος χορός της Περιηγητικής Λέσχης, την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς.

Οι «Τρομοκράτες»

Το 1991 ο Μιχάλης Καράς προσπαθεί με την παρέα του να αναβιώσει το ρεθεμνιώτικο Καρναβάλι. Φτιάχνουν αυτοσχέδια κανόνια που πετούν χαρτοπόλεμο και η δημοσιογράφος Μαρία Πετράκη ανακοινώνει από το ραδιόφωνο ότι «τρομοκράτες» θα βρεθούν στο Ρέθυμνο. Μάλιστα κάθε μια ώρα έπαιζε από το ραδιόφωνο το ραδιοφωνικό σποτ: «Θα κατέβουν  οι «τρομοκράτες» να τρομοκρατήσουν το Ρέθυμνο με τις μπομπάρδες τους». Έτσι δημιουργήθηκε η καρναβαλική ομάδα «ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΕΣ» που για αρκετά χρόνια συμμετείχε στα επόμενα καρναβάλια με σατιρικά άρματα.

«Ο Στραβός του Νότου». Το περίφημο πειρατικό καράβι των Τρομοκρατών.

Θυμάται ο Μιχάλης Καράς από εκείνο το πρώτο καρναβάλι: «Το Σάββατο το βράδυ έκανα την προσευχή μου να πιάσει μια δυνατή βροχή να μας τα διαλύσει όλα γιατί την επομένη δε θα μπορούσαμε να κατέβουμε από την κούραση. Με είχε βγάλει στο κλάμα. Την επομένη ήρθανε πάνω από χίλια άτομα μασκαράδες! Είχε έρθει η αστυνομία να συνοδεύσει κόσμο. Δεν το περιμέναμε! Κατεβήκαμε στην πόλη,  είχαμε φτιάξει μπομπάρδες κι έγινε χαμός! Εμείς ντυθήκαμε 4 άτομα με κάλτσες στα μούτρα σαν τρομοκράτες. Κατασκευάσαμε ένα μόνο άρμα που πάνω υπήρχαν τέσσερα θέματα.  Φτιάξαμε τον δράκο που έφαγε το βασιλιά καρνάβαλο κι είχαμε γράψει πάνω στο δράκο ποιοι ήταν οι υπεύθυνοι για τη διακοπή του Κρναβαλιού. Είχε φτιάξει ο Μανώλης ο Σκευάκης την Παλιά Πόλη και από πάνω τις πολυκατοικίες που ανοίγουν το στόμα τους να την φάνε, ενώ υπήρχαν παντού σάκοι με σκουπίδια. Με χαρτόνια, ξύλα και σίδερα που βρίσκαμε από το δρόμο τα φτιάχναμε αυτά. Στο ίδιο πάντα άρμα, φτιάξαμε τον Άγνωστο Στρατιώτη, κανονικό άγαλμα και με το ένα χέρι κρατούσε το όπλο και με το άλλο τη μύτη του, αφού η περιοχή βρωμούσε τότε από τα λύματα.  Άρεσε πάρα πολύ στον κόσμο. Το τέταρτο θέμα ήταν ο Βουκεφάλας, γιατί ήταν τότε το σκοπιανό στην επικαιρότητα. Είχαμε βάλει ένα zastava και το είχαμε κάνει άλογο. Στο πλάι ήταν σχεδιασμένη όλη η διαδρομή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, από πάνω είχε τις βαλίτσες του, τις σάρισες, τις ασπίδες και ήταν μέσα ένας αρχαίος Έλληνας ντυμένος, ο Αλέξανδρος,  κι οδηγούσε».

 

Ο Δήμος αναλαμβάνει το Καρναβάλι.

Μετά από την επιτυχία αυτού του πρώτου αντί-καρναβαλιού και την αυθόρμητη συμμετοχή του κόσμου, οι διοργανωτές του επισκέφθηκαν τον τότε Δήμαρχο Δημήτρη Αρχοντάκη και του ζήτησαν να αναβιώσουν ξανά το ρεθεμνιώτικο καρναβάλι υπό την αιγίδα του Δήμου.

Η βενετσιάνικη άμαξα, που για χρόνια εκτιθόταν στην πλατεία του Άγνωστου Στρατιώτη, παρελαύνει.

Παράλληλα, από το 1990 έχει ξεκινήσει δειλά-δειλά και το κυνήγι του κρυμμένου θησαυρού, που έμελε κι αυτό να αποτελέσει ένα από τα σπουδαιότερα γεγονότα της περιόδου του ρεθεμνιώτκου Καρναβαλιού. Η μεγάλη απήχηση που είχε το κυνήγι και οι οργανωμένες ομάδες που δημιουργήθηκαν οδήγησαν τον Δήμο Ρεθύμνου να καλέσει τις ομάδες αυτές να στηρίξουν το Καρναβάλι για να ξανασταθεί στα πόδια του. Έτσι, το 1993 ξεκίνησε μια νέα σελίδα για το ρεθεμνιώτικο καρναβάλι, με τη μορφή που το γνωρίζουμε μέχρι και σήμερα. 

Το καρναβάλι του σήμερα

Οι καρναβαλικές εκδηλώσεις του Ρεθεμνιώτικου καρναβαλιού σήμερα διαρκούν έναν ολόκληρο περίπου μήνα. Σε αυτές συμμετέχουν πάνω από 15.000 καρναβαλιστές, μέλη 50 ομάδων, περίπου, που παίρνουν μέρος στην μεγάλη παρέλαση της τελευταίας Κυριακής των Απόκριων με πάνω από 30 χειροποίητα άρματα.  Την ευθύνη της διοργάνωσης την έχουν οι ίδιες οι καρναβαλικές ομάδες, που βρίσκονται σε στενή συνεργασία με τον Δήμο Ρεθύμνου.

Παρέλαση από νεότερο καρναβάλι.

Για την ιστορία και μόνο είναι θεωρώ απαραίτητο να αναφερθούν οι άνθρωποι εκείνοι που από την πλευρά του Δήμου ήταν υπεύθυνοι για τις καρναβαλικές εκδηλώσεις. Ο αρχιτέκτονας Μάνος Τσάκωνας ήταν ο πρώτος υπεύθυνος για τα καρναβάλια του 1993 και 1994. Η τότε Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Ρεθύμνου Ελένη Τζέτζου ήταν υπεύθυνη για το καρναβάλι του 1995. Ο Πρόεδρος της ΔΕΥΑΡ Μανώλης Ψαθάκης ήταν υπεύθυνος για τα έτη 1996 μέχρι και το 2002. Ως Αντιπρόεδρος της ΔΑΝΕΡ, τον συντονισμό του καρναβαλιού είχε ο τότε Αντιδήμαρχος Γιώργος Γιακουμάκης, από το 2000 έως το 2006, εποχή που το καρναβάλι γνώρισε μεγάλη άνθηση. Ο Μάνος Τσάκωνας αναλαμβάνει και πάλι το 2003 μέχρι και το 2006. Από το 2007 μέχρι και το 2015 υπεύθυνη είναι η αντιδήμαρχος Πέπη Μπιρλιράκη, ως Πρόεδρος της ΚΕΔΗΡ. Από το 2016 μέχρι το 2019 υπεύθυνος ήταν ο Δημοτικός Σύμβουλος Στέλιος Σαμψών. 

Τα δύο χρόνια του κορονοϊού, 2020-2022, το καρναβάλι, όπως και οι υπόλοιπες εκδηλώσεις ανά τη χώρα δεν πραγματοποιήθηκαν. Σήμερα, που η ΚΕΔΗΡ, πλέον, καταργήθηκε, η διοργάνωση του ρεθεμνιώτικου καρναβαλιού έχει περάσει στη Διεύθυνση Πολιτισμού του Δήμου Ρεθύμνου.

Ούτε από τα σύγχρονα καρναβάλια λείπει η πολιτική σάτιρα.

Οι εκδηλώσεις ξεκινούν με την επίσημη τελετή έναρξης του Καρναβαλιού, που φέτος πραγματοποιήθηκε στην πλατεία του Άγνωστου Στρατιώτη με την προσφώνηση και αντιφώνηση μεταξύ του Δημάρχου και του Βασιλιά Καρνάβαλου. Της τελετής έναρξης προηγούνται οι προπομποί  Καρναβαλιστές που επισκέπτονται τα χωριά και καλούν τον κόσμο να συμμετέχει στο Ρεθεμνώτικο Καρναβάλι.

Τρεις και δύο εβδομάδες αντίστοιχα πριν την μεγάλη παρέλαση, πραγματοποιούνται το παιδικό και το μεγάλο κυνήγι του θησαυρού, ενός θεσμού που έχει ξεκινήσει από το 1990, ενώ το παιδικό κυνήγι θησαυρού ξεκίνησε το 1998. Την παραμονή του κυνηγιού του θησαυρού γίνεται ο χορός του κυνηγιού σε μεγάλο κοσμικό κέντρο, όπου δίνεται και ο πρώτος γρίφος στους κυνηγούς.

 Επόμενη εκδήλωση είναι οι Καντάδες στην Παλιά  Πόλη του Ρεθύμνου. Μια μουσική περιοδεία καλλιτεχνών με παραδοσιακά όργανα και χορωδιών του Ρεθύμνου, συνοδευόμενοι από πλήθος κόσμου κάνουν καντάδες με τραγούδια της Κρήτης και της υπόλοιπης Ελλάδας στους δρόμους του ιστορικού κέντρου.

Η Τσικνοπέμπτη γιορτάζεται με ξεχωριστή λαμπρότητα και πολλές καρναβαλικές ομάδες διοργανώνουν διάφορες εκδηλώσεις με ψησταριές κρασί και πολύ κέφι.

Από το 1996 πραγματοποιείται ο χορός των ομάδων σε μεγάλο κέντρο ψυχαγωγίας. Η βραδιά περιλαμβάνει παρουσίαση πρωτότυπων θεατρικών σκετς με σκηνικά, κοστούμια και στολές προσαρμοσμένα στο θέμα που έχει επιλέξει η κάθε ομάδα για το Καρναβάλι. Μετά την παρουσίαση γίνεται πάρτυ με φαγητό και χορό μέχρι το πρωί.

Οι εκδηλώσεις συνεχίζονται με τη νυχτερινή παρέλαση το Σάββατο το βράδυ. Εκεί, μπροστά από το Δημαρχείο, γίνεται πολλές χρονιές η προσφώνηση και η αντιφώνηση του Δημάρχου και του Βασιλιά Καρνάβαλου.

Το Ρέθυμνο δεν ξεχνά την βενετσιάνικη ιστορία του και την κάνει θέμα στο καρναβάλι.

Η κορύφωση του Καρναβαλιού είναι την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Μετά το μεσημέρι ξεκινά η μεγάλη παρέλαση καρναβαλιστών και αρμάτων στην κεντρική λεωφόρο του Ρεθύμνου, ενώ μετά το τέλος της έχουμε την καύση του Βασιλιά καρνάβαλου στην παραλία του Ρεθύμνου.

Παράλληλα γίνονται και πολλές άλλες εκδηλώσεις. Οι ομάδες διοργανώνουν πάρτι σε διάφορα νυχτερινά μαγαζιά ενώ δεν λείπουν και οι εικαστικές εκθέσεις με θέμα το καρναβάλι.

Τα άρματα παλιότερα κατασκευάζονταν στην αίθουσα του Αγ. Φραγκίσκου. Αργότερα παραχωρήθηκαν διάφορες αποθήκες από ιδιώτες και το 1998 ο Δήμος κατασκεύασε μια μεγάλη αποθήκη για να γίνεται η κατασκευή των αρμάτων.

Το Ρέθυμνο γίνεται πόλος έλξης χιλιάδων επισκεπτών από όλα τα μέρη της Κρήτης αλλά και της Αθήνας, είτε ως συμμετέχοντες είτε ως θεατές. Έτσι, το Καρναβάλι του Ρεθύμνου διεκδικεί και κατακτά συνεχώς τη θέση που του αξίζει μεταξύ άλλων αντίστοιχων εκδηλώσεων, γνωστών ανά το Πανελλήνιο, δικαιώνοντας έτσι τις προσδοκίες των εμπνευστών του και τις φιλόδοξες προσπάθειες των συνεχιστών αυτής της παράδοσης, που μετράει περίπου 120 χρόνια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

Βαλαρής Θεμιστοκλής. (2005). Μια πόλη Αναμνήσεις. Ρέθυμνο.

Βιβυλάκης Δημήτρης. (1984). Τα Περβόλια του Ρεθύμνου στου κύκλου τα γυρίσματα. Ρέθυμνο.

Δήμος Ρεθύμνου. Η φυσιογνωμία του Ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού. Ομιλία που εκφωνήθηκε στη Φλωρεντία της Ιταλίας, σε διεθνές συμπόσιο για το Καρναβάλι. 3-4/2/2016.

Εκκεκάκης Γιώργος. Από το Ρεθεμνιώτικο καρναβάλι του 1901. Εφ. Ρεθεμνιώτικα Νέα, 12/3/2013.

Μαυράκης Αλκιβιάδης. (1995). Περιβόλια Ρεθύμνου. Το συναξάρι του τόπου. Ρέθυμνο.

Παπαδάκης Κωστής. (2010). Ρέθυμνο 1900-1950. Το Ρέθυμνο που μας κληροδότησε το σημερινό Ρέθυμνο. Ρέθυμνο.

Πολιουδάκης Νίκος. Μιχάλης Καράς:  Ένας παλιός Ρεθεμνιώτης μέσα σ’ όλα για το Ρέθυμνο. Εφ. Ρέθεμνος, 16/3/2013.

Αρχείο Αιμιλίας Μιχελιδάκη-Ρακιντζή.

Αρχείο Εύας Λαδιά-Πολιτιστικό Ρέθυμνο.

Αρχείο Μάνου Τσάκωνα.