Ο Νικόλαος Φωτάκης-Καπετανάκης και οι μαρτυρίες του για τις επαναστάσεις του 1821 και του 1866

 

Η πρώτη μου «επαφή και γνωριμία» με τον Νικόλαο Φωτάκη ήταν το 2016 όταν έγραφα το βιβλίο μου «Αρκάδι, 150 χρόνια εορτασμών». Τότε συνάντησα το όνομά του ως βιβλιογραφική αναφορά. Ο Φωτάκης είχε γράψει ένα ποίημα για το Αρκάδι το οποίο ανάγνωσε ο σπουδαίος φιλόλογος Εμμανουήλ Γενεράλις, στις εορταστικές εκδηλώσεις για το ολοκαύτωμα της Μονής το 1885. Μέσα στον ορυμαγδό των πληροφοριών και των ονομάτων, δεν έδωσα καμία σημασία και τον προσπέρασα. Μερικά χρόνια αργότερα, επικοινώνησε μαζί μου ο Αντώνης Τσουρδαλάκης και με ρώτησε αν έχω στοιχεία και αν γνωρίζω κάτι για τον Νικόλαο Φωτάκη. Τότε άρχισα να συνειδητοποιώ ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν κάτι πολύ παραπάνω από μια υποσημείωση στο βιβλίο μου…

Κυρίες και κύριοι, φίλες και φίλοι,

Ο Νικόλαος Φωτάκης, του οποίου τον βίο και την συμβολή του στην ιστοριογραφία των κρητικών επαναστάσεων του 1821 και 1866 παρουσιάζουμε σήμερα, είχε την τύχη να είναι παρών και στις δύο αυτές, σπουδαίες, κρητικές επαναστάσεις. Στην πρώτη, του 1821, ως αυτήκοος ακροατής γεγονότων και περιστατικών που άκουσε από τον πατέρα του και τον θείο του, που συμμετείχαν ενεργά στην επανάσταση. Στη δεύτερη, στη μεγάλη επανάσταση του 1866, βρέθηκε και ο ίδιος μέσα στο Αρκάδι, και έζησε εκ του σύνεγγυς τις διαβουλεύσεις των Κρητών επαναστατών πριν την πολιορκία και το ολοκαύτωμα της Μονής, ενώ ήταν από τους πρώτους που βρήκαν την τόλμη και το θάρρος και επισκέφθηκαν το Μοναστήρι, λίγες μόνο ημέρες μετά την καταστροφή του από τους Τούρκους. Τα παραπάνω, σε συνάρτηση με τη μόρφωση του ανδρός, που ήταν δικηγόρος, κάνουν τις μαρτυρίες του, που δημοσιεύθηκαν σε περιοδικό των Αθηνών, αξιόπιστες και μοναδικές!

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε για την επανάσταση του 1821, από τα σχολικά βιβλία που διδαχτήκαμε. Ξέρουμε τον Κολοκοτρώνη, τον Παπαφλέσσα, τη Μπουμπουλίνα… Αγνοούμε, όμως, εν πολλοίς, ότι σε αυτή τη μεγάλη επανάσταση συμμετείχε και η Κρήτη, με σπουδαίους ήρωες και με μεγάλες μάχες σε όλα τα μήκη και πλάτη του νησιού. Ο λόγος αυτής της άγνοιας είναι προφανής: Η Κρήτη δεν ευτύχησε να απελευθερωθεί σε αυτή την επανάσταση, παρά τον δεκάχρονο αγώνα της και τις εκατόμβες νεκρών παλικαριών της.

Σήμερα θα ασχοληθούμε από αυτό το βήμα με δύο σπουδαίες και σημαντικές μάχες που έλαβαν χώρα στα χωριά του Αγίου Βασιλείου κατά τις πρώτες, κιόλας ημέρες της επανάστασης, τον Μάη του 1821. Την μάχη στον Άη-Γιάννη τον Καημένο και την επόμενη μέρα τη μάχη στον Καψαλέ, λίγα μόλις μέτρα από εδώ.

Έχοντας ασχοληθεί ιστοριογραφικά και με τις δύο αυτές μάχες το 2021, που εορτάζαμε τα 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση, αισθάνομαι μια μεγάλη υστέρηση που δεν είχα υπόψη μου τις έγγραφες μαρτυρίες του Νικόλαου Φωτάκη όπως τις παρουσιάζει στο βιβλίο του ο Αντώνης Τσουρδαλάκης. Για την ιστορία, να αναφέρω ότι σε αυτές τις μάχες σκοτώθηκαν δύο από τους σημαντικότερους Τούρκους αρχηγούς, ο Ισμαήλ Αγά Κουντούρης, ή Κούντουρος, στη μάχη του Άη Γιάννη και ο Ντελή Μουσταφάς, ο οποίος συνελήφθη στη μάχη του Καψαλέ και αργότερα εκτελέστηκε από του Κρήτες επαναστάτες δίπλα στο άψυχο σώμα του φίλου του Ισμαήλ Αγά Κουντούρη. Οι δύο αυτές νικηφόρες μάχες των Κρητών, στην αρχή, κιόλας της επανάστασης, εξύψωσαν το φρόνημά τους και παράλληλα τους όπλισαν με τα όπλα που πήραν ως λάφυρα από τους σκοτωμένους Τούρκους.

Γι αυτές τις δύο μάχες, τα κείμενα του Νικόλαου Φωτάκη, σε τρεις συνεχόμενες δημοσιεύσεις στο περιοδικό «Εβδομάς» των Αθηνών το 1885, αποτέλεσαν αξιόλογες πηγές για τους μετέπειτα ιστοριογράφους. Ο πατέρας του, Γεώργιος Φωτάκης και ο θείος του, Νικόλαος Μπαγιάρτης, από τις Μέλαμπες, διετέλεσαν οπλαρχηγοί της δυτικής επαρχίας του Αγίου Βασιλείου. Μάλιστα, ο οπλαρχηγός Νικόλαος Μπαγάρτης, συμμετείχε στη Γενική Συνέλευση των Κρητών για την έναρξη της επανάστασης στην Παναγία τη Θυμιανή στα Σφακιά και πήρε μέρος ως οπλαρχηγός, στις παραπάνω μάχες, στον Αη Γιάννη τον Καημένο και στον Καψαλέ στο Σπήλι. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα στον Νικόλαο Φωτάκη να αντλήσει και να καταγράψει πληροφορίες που αφορούν τα γεγονότα της περιόδου εκείνης και να τον καταστήσουν ως μια από τις πλέον αξιόπιστες πηγές, αφού συνάμα, η μόρφωσή του και το επάγγελμά του ως δικηγόρου, συνέτειναν σε αυτό.

Οι μετέπειτα ιστοριογράφοι, όπως ο Ιωάννης Μουρέλλος, ο Παναγιώτης Κριάρης, ο Βασίλειος Ψιλάκης και άλλοι, αναφέρουν τον Νικόλαο Φωτάκη ως πηγή, χωρίς, όμως να παραθέτουν το σύνολο των πληροφοριών και των γεγονότων που αναφέρει ο Φωτάκης.

Ειδικά για τη μάχη στον Καψαλέ, ο Νικόλαος Φωτάκης, έχοντας πάρει πληροφορίες από τον πατέρα του, έχει μελετήσει διεξοδικά το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός και κάνει εντυπωσιακή αποτύπωση του χώρου της μάχης. «Πλησιάζοντας πιο κοντά (ο Ντελή Μουσταφάς) συνάντησε πάνω σε κάποιο ύψωμα ένα παλιό καμίνι και βλέποντας ότι εκεί κοντά τριάντα από τους δικούς του στρατιώτες βρίσκονταν σε μια μάντρα, από την οποία απέκρουαν με ασφάλεια τους χριστιανούς μέχρι εκείνη την ώρα, εισήλθε αμέσως πηδώντας στο καμίνι μαζί με εννιά στρατιώτες του».

Σημαντικό, επίσης, ιστορικό ντοκουμέντο, που διεσώθη χάρη στον Νικόλαο Φωτάκη, είναι η στιχομυθία του Ντελή Μουσταφά με τον καλόγερο που τον συνέλαβε. «Για κοίταξε μωρέ καλόγερε το γιαταγάνι που μου πήρες και φορείς. Ε! μάθε πως μόνο με το χέρι μου έχει σφαγμένους 99 Γιάννηδες». Και όταν ο Ντελή Μουσταφάς ρωτήθηκε από τον καλόγερο πόσες χριστιανές παρθένες έχει ατιμάσει, τότε αυτός προκλητικά διαχώρισε με το δάχτυλό του ένα μέρος από το μουστάκι του, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι τόσες χριστιανές παρθένες έχει διαφθείρει, όσες τρίχες είχε το μουστάκι που είχε διαχωρίσει.

Ας περάσουμε τώρα στη μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866 και στο ολοκαύτωμα του Αρκαδίου. Και γι αυτό το τεράστιο ιστορικό γεγονός, που συγκλόνισε απ’ άκρη σ’ άκρη ολόκληρη την οικουμένη, ο Νικόλαος Φωτάκης μας έχει αφήσει δύο μοναδικά κείμενα, σε συνέχειες, στο περιοδικό «Εβδομάς» των Αθηνών το 1885, με τίτλο «Η Μονή Αρκαδίου».

Στο άρθρο αυτό γίνεται αναλυτική εξιστόρηση των γεγονότων, αλλά ιδιαίτερη σημασία και σπουδαιότητα έχουν οι διάλογοι που καταγράφονται μεταξύ του Ηγουμένου Γαβριήλ και του Συμβούλου του, Χατζή Νεόφυτου, από τις Μέλαμπες, στους οποίους ο Φωτάκης ήταν αυτήκοος μάρτυρας. Στον διάλογο αυτό, φιλονικούν έντονα οι δυο άντρες, για το αν πρέπει να μείνει η επαναστατική επιτροπή στο Μοναστήρι, ή να φύγει, σύμφωνα με την απαίτηση του Τούρκου πασά του Ρεθύμνου.

_ Να φύγει Ηγούμενε η Επιτροπή αμέσως γιατί θα μας κατηγορήσουν ότι εκάψαμε το Μοναστήρι εξ αιτίας της.

_ Φύγε εσύ αν φοβάσαι, αλλά η Επιτροπή δεν φεύγει.

Επιμένοντας ο Χατζή Νεόφυτος, συνεχίζει ο Γαβριήλ.

_ Νεόφυτε, για κοίταξέ με καλά και άκουσέ με. Τα βλέπεις εκείνα τα μαύρα κάρβουνα, που βρίσκονται εκεί στα μεσοδόκια από την εποχή του 1821; Με εκείνα Τα κάρβουνα θα μουτζουρώσω το πρόσωπο εκείνους που θα με κατηγορήσουν πως έκαψα το Μοναστήρι για χάρη της ελευθερίας της Κρήτης και του μεγαλείου του γένους μας.

_ Ε! Λοιπόν, Γούμενε, αφού έχεις  τέτοια όρεξη, βάστα όσο μπορείς, μα εκεί που θ’ αποθάνεις εσύ, θ’ αποθάνω κι εγώ και μακάρι να ‘ναι κι αύριο.

Επίσης, ο Φωτάκης μας δίνει ακριβή στοιχεία, τα οποία δεν μπορούν να αμφισβητηθούν, αφού βρισκόταν μέσα στο Μοναστήρι, για τον αριθμό των Χριστιανών που βρίσκονταν έγκλειστοι στη Μονή, ονόματα οπλαρχηγών, για δύο μεγάλες εκρήξεις που έγιναν στο Μοναστήρι, εκτός αυτής στην πυριτιδαποθήκη, καθώς και για το πώς επήλθε ο θάνατος του Ηγουμένου Γαβριήλ. Ο Νικόλαος Φωτάκης εξήλθε της Μονής πριν αρχίσει η πολιορκία της από τους Τούρκους, για να συμμετάσχει σε άλλες μάχες, που στόχο είχαν την καθυστέρηση και την φθορά των οθωμανικών στρατευμάτων.

Επέστρεψε στη Μονή λίγες μόνο ημέρες μετά την καταστροφή της και μας περιγράφει με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τι αντίκρισε.

Οι δύο μεγάλοι ιστοριογράφοι του Αρκαδικού δράματος, ο Τιμόθεος Βενέρης, στο μνημειώδες έργο του «Το Αρκάδι διά των αιώνων», αλλά και ο Διονύσιος Μαραγκουδάκης στο έργο του «Το ιερόν και ηρωικόν της Κρήτης Αρκάδι», αντλούν πλήθος στοιχείων από τα κείμενα του Φωτάκη. Αλλά και ο πατέρας της κρητικής λαογραφίας, Παύλος Βλαστός, παραθέτει αυτούσια τα κείμενα του Νικόλαου Φωτάκη στο αρχείο του που βρίσκεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Τέλος, νεότεροι ιστορικοί ερευνητές, όπως ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης και η Ασπασία Παπαδάκης, πρώην Διευθύντρια των ΓΑΚ Ν. Ρεθύμνου, κάνουν ιδιαίτερη αναφορά στα κείμενα του Φωτάκη.

Αφήνω για το τέλος τον Γεώργιο Εκκεκάκη, τον μεγαλύτερο ιστοριοδίφη και συλλέκτη παλαιών βιβλίων, που πρόσφατα τιμήσαμε στη ΔΚΒΡ για την δωρεά 7.000 τόμων στη Βιβλιοθήκη μας. Ο Γ. Εκκεκάκης, σε άρθρο του, χαρακτηρίζει το κείμενο του Φωτάκη, «ως το πιο παλιό, το πιο σημαντικό και τέλος πιο αυθεντικό δημοσίευμα που έχει γραφτεί ποτέ για το μεγάλο γεγονός που διαδραματίστηκε στο Αρκάδι».

Επίσης, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την εξαιρετική ποιητική δεινότητα του Νικόλαου Φωτάκη, ο οποίος μας άφησε εξαιρετικά ποιήματα που αφορούν το αρκαδικό δράμα, τα οποία αναγνώστηκαν στις εορταστικές επετείους του Αρκαδίου. Ποιήματα που βρίθουν από φλογερό πατριωτισμό και εκφράζουν το καθομολογούμενο αίτημα για Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.

Δεν θεωρώ ότι χρειάζεται να πω κάτι περισσότερο για την τεράστια συμβολή του Νικόλαου Φωτάκη στην ιστοριογραφία των κρητικών επαναστάσεων.

Ένα τεράστιο μπράβο και ευχαριστίες αξίζουν στον συγγραφέα του βιβλίου, τον εξαιρετικό επιστήμονα και ερευνητή, αγνό και ανιδιοτελή φιλόπατρη, Αντώνη Τσουρδαλάκη, που ανέσυρε από την αφάνεια αυτόν τον τόσο σημαντικό Κρητικό άντρα και με εργώδη και κοπιαστική έρευνα, με πλήρη επιστημονική τεκμηρίωση, μας τον παρουσιάζει σήμερα και θέτει το έργο του ενώπιόν μας!

Φίλε Αντώνη, θερμά συγχαρητήρια!!!

Σας ευχαριστώ πολύ!

 

Η παρουσίαση του βιβλίου του Αντώνη Τσουρδαλάκη, πραγματοποιήθηκε στον αύλειο χώρο του δημοτικού σχολείου Σπηλίου την Τρίτη 5 Αυγούστου 2025, σε εκδήλωσε που πραγματοποίησε ο Δήμος Αγίου Βασιλείου.