Η πρώτη σύσταση των Δήμων στον Ν. Ρεθύμνου επί Τουρκοκρατίας.

 

Εισαγωγή

Τον Ιανουάριο  του 1868, μετά τη μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866, υπογράφεται  ο Οργανικός Νόμος, ο οποίος παραχωρούσε μερικά προνόμια στους χριστιανούς, όπως η χορήγηση αμνηστίας στους επαναστάτες, η θεσμοθέτηση φορολογικών ελαφρύνσεων, η συμμετοχή των χριστιανών σε διοικητικές θέσεις και η ισοτιμία της ελληνικής γλώσσας με την τουρκική στην επίσημη διοίκηση.

Η Κρήτη για μια δεκαετία (1868-1877) διοικούνταν με βάση τις διατάξεις  αυτού του Οργανικού Νόμου, τον οποίο διαρκώς παραβίαζαν οι μουσουλμάνοι του νησιού και επιδίωκαν την κατάργησή του. Το 1877 επικρατούσε επαναστατικός αναβρασμός, ο οποίος ενισχύθηκε από την έκρηξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου. Μέχρι τον Ιανουάριο του 1878 η επανάσταση είχε επεκταθεί σε όλο το νησί. Μετά την ήττα της Τουρκίας στον πόλεμο με τη Ρωσία οι Μεγάλες Δυνάμεις, υποχρέωσαν το Σουλτάνο να εφαρμόσει τον Οργανικό Νόμο του 1868. Άρχισαν, τότε, συνομιλίες και διαπραγματεύσεις, με αντικείμενο την τροποποίηση του Οργανικού Νόμου του 1868.

Η Τουρκία, ύστερα από σκληρές διαπραγματεύσεις, δέχθηκε να υπογράψει  στις 3 Οκτώβριου του 1878 τη Σύμβαση της Χαλέπας, στο ομώνυμο προάστιο των Χανίων, η οποία παραχωρούσε στην Κρήτη ημιαυτονομία και νέα πιο φιλελεύθερα προνόμια. 

Η πρώτη Γενική Συνέλευση μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας.

Μετά την εφαρμογή της Σύμβασης της Χαλέπας ψηφίστηκαν συνολικά 16 νόμοι, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Δημοτικός Νόμος.

Έως τότε, μια πρώτη μορφή Αυτοδιοίκησης που εμφανίζεται στην Κρήτη κατά την περίοδο της ύστερης Τουρκοκρατίας, ήταν αυτή των Δημογεροντιών. Με σουλτανικό φιρμάνι του 1858, προβλέφθηκε η ίδρυση και λειτουργία Δημογεροντίας στις έδρες των τριών Διοικήσεων της Κρήτης, δηλαδή, στα Χανιά, το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο, Πρόεδρος της οποίας ήταν ο εκάστοτε τοπικός Μητροπολίτης.

Οι Δήμοι, που σαν θεσμός ήταν παντελώς άγνωστος στην οθωμανική αυτοκρατορία, εισήχθη με τον νόμο των «Βιλαετιών» για πρώτη φορά το 1864 στη Νομαρχία του Δούναβη (σημερινή Βουλγαρία). Η επέκταση του θεσμού επισπεύτηκε και πραγματοποιήθηκε το 1867 σε όλη της οθωμανική Αυτοκρατορία. Μια από τις αιτίες ήταν και η μεγάλη Κρητική επανάσταση του 1866. Τότε συστήθηκαν ( μόνο κατά νόμον) Δήμοι στις έδρες των πέντε Διοικήσεων του νησιού, με τους Δημάρχους, όμως, να διορίζονται και να παύονται από τη Διοικητική εξουσία. Παρά, όμως, τον νόμο των Βιλαετιών, σε καμιά από τις πέντε επαρχίες της Κρήτης δεν συστάθηκε, στην πραγματικότητα, Δήμος, παρότι και ο Οργανικός Νόμος προέβλεπε την εισαγωγή των δημοτικών θεσμών στη Νήσο.

 

Ο Δημοτικός Νόμος του 1879

Η εφημερίδα Κρήτη

Ο Δημοτικός Νόμος 522/28-3-1879, ψηφίστηκε στις 28 Μαρτίου 1879 από τη Γενική Συνέλευση των Κρητών, που αποτελούταν από Χριστιανούς και Μουσουλμάνους εκλεγμένους αντιπροσώπους, με πλειοψηφία των πρώτων και δημοσιεύτηκε στην επίσημη εφημερίδα «ΚΡΗΤΗ», που είχε θέση επίσημης εφημερίδας της Κρητικής Διοίκησης. Παρακάτω θα παρουσιάσουμε τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία από τα άρθρα του Νόμου. Να υπενθυμίσουμε ότι ο Δημοτικός Νόμος του 1879 είναι ο πρώτος νόμος που συγκροτεί, επί της ουσίας, τον θεσμό των Δήμων στην Κρήτη, από την περίοδο, κιόλας, της Τουρκοκρατίας.

 

Ο Δημοτικός Νόμος δημοσιευμένος στην εφημερίδα ΚΡΗΤΗ

Η σύσταση των Δήμων

Όλες οι επαρχίες της Κρήτης διαιρέθηκαν σε Δήμους, από δύο έως έξι Δήμους η κάθε επαρχία, ανάλογα με την έκταση και τον πληθυσμό της. Ξεχωριστούς Δήμους αποτέλεσαν οι πόλεις Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο. Τα όρια και την έκταση κάθε Δήμου θα τα αποφάσιζε η Γενική Διοίκηση, ενώ κάθε Δήμος θα είχε τη δική του επωνυμία και τη δική του σφραγίδα. Κάθε Κρητικός, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, όφειλε να εγγραφεί Δημότης σε έναν Δήμο του νησιού. Η οικογένειά του, δηλαδή η σύζυγός του και τα παιδιά του, αυτοδίκαια, θεωρούνταν δημότες του Δήμου «εις ον ανήκει ο αρχηγός της οικογενείας».

 

Το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι

Το δικαίωμα του εκλέγεσθαι στα δημοτικά αξιώματα είχαν οι άνδρες που είχαν συμπληρώσει το 25^ο έτος της ηλικίας τους. Δικαίωμα του εκλέγειν είχαν οι άνδρες που είχαν συμπληρώσει το 21^ο έτος της ηλικίας τους. Απαραίτητη προϋπόθεση για να ψηφίσουν ήταν να έχουν κινητή ή ακίνητη περιουσία ή να εξασκούν κάποιο επάγγελμα. Δικαίωμα ψήφου δεν είχαν οι κληρικοί και των δύο θρησκευμάτων, οι οφειλέτες του Δημοσίου καθώς και οι καταδικασθέντες για οποιοδήποτε αδίκημα.

 

Η διαδικασία των εκλογών

Οι εκλογικοί κατάλογοι συντάσσονταν σε κάθε Δήμο με ευθύνη των κληρικών κάθε θρησκεύματος καθώς και των Δημογεροντιών. Οι εκλογικοί κατάλογοι θα αναρτώνται στα πιο δημόσια μέρη του τόπου, ώστε να λαμβάνουν γνώση οι πάντες. Θα γνωστοποιούνται, επίσης και στις εκκλησίες και στα τζαμιά. Τις εκλογές θα διενεργεί 5μελής εφορευτική επιτροπή αποτελούμενη από δημοτικούς υπαλλήλους. Όπου ο πληθυσμός ήταν μεικτός, τα τρία μέλη της εφορευτικής επιτροπής θα ήταν από το θρήσκευμα που υπερτερεί στην περιοχή. Ένα μέλος της εφορευτικής επιτροπής θα στέκεται μπροστά στην κάλπη και «διά της επαφής»  θα ελέγχει αν ο ψηφοφόρος κρατάει ένα μόνο ψηφοδέλτιο (δεν υπήρχαν φάκελοι) και μετά θα το ρίχνει στην κάλπη, η οποία θα είναι σφραγισμένη «διά ισπανικού κηρίου».  Οι εκλογές διαρκούσαν τρεις ημέρες, από την Παρασκευή έως και την Κυριακή, από την ανατολή μέχρι και τη δύση του ήλιου. Ο κάθε ψηφοφόρος θα έπρεπε να προσέλθει κρατώντας το ψηφοδέλτιό του, στο οποίο θα είχε γράψει, ελληνικά ή τουρκικά και να περιέχει με ευανάγνωστα γράμματα ονόματα 12 υποψηφίων. Αν ο ίδιος δεν γνώριζε γραφή, θα ανέθετε τη γραφή του ψηφοδελτίου σε άτομο της εμπιστοσύνης του (Ο αναλφαβητισμός εκείνη την περίοδο στο νησί υπερέβαινε το 85%). Τα δυσανάγνωστα ονόματα στα ψηφοδέλτια δεν θα προσμετρούνταν.

 

Οι υποψήφιοι δημοτικοί άρχοντες

Σε κάθε Δήμο θα εκλέγεται ένας Δήμαρχος, ένας α’ Δημαρχικός Πάρεδρος, δύο β’ Δημαρχικοί Πάρεδροι και ένα Δημοτικό Συμβούλιο, αποτελούμενο από δέκα Δημοτικούς Συμβούλους στους μεγάλους Δήμους και οκτώ Δημοτικούς Συμβούλους στους μικρούς Δήμους. Κάθε υποψήφιος θα έπρεπε να καταθέσει στη Διοίκηση ένα αργυρό μετζιτιέ (νόμισμα της εποχής) για τις ανάγκες της εκλογικής διαδικασίας. (κατασκευή καλπών, αγορά χαρτιού και ισπανικού κηρίου κλπ). Ό,τι χρήματα περίσσευαν θα πήγαιναν υπέρ του Δημοτικού Ταμείου. Ακόμα και αυτοί που κατέθεταν αίτηση για υποψήφιοι και μετά από έλεγχο της Διοίκησης είχαν κάποιο κώλυμα συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία, κατέθεταν το παραπάνω τίμημα, το οποίο δεν τους επιστρεφόταν.  Τα ονόματα των υποψηφίων Δημοτικών αρχόντων, που θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον τριάντα σε κάθε Δήμο, αναρτούνταν σε δημόσια μέρη, καθώς και στις εκκλησίες και στα τεμένη, ώστε να γνωρίζουν οι ψηφοφόροι ποιους θα μπορούσαν να ψηφίσουν.

Μετά την εκλογική διαδικασία Δήμαρχος εκλεγόταν ο υποψήφιος με τις περισσότερες ψήφους, α΄Δημαρχικός Πάρεδρος ο επόμενος σε ψήφους και ούτω καθεξής, μέχρι να συμπληρωθεί ο αριθμός των μελών του Δημοτικού Συμβουλίου. Σε μεικτούς Δήμους, όπου δηλαδή υπήρχαν Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι δημότες, Δήμαρχος εκλεγόταν ο πρώτος σε ψήφους υποψήφιος από το θρήσκευμα που υπερίσχυε στον Δήμο, ενώ α’ Δημαρχιακός Πάρεδρος από το αντίθετο θρήσκευμα. Οι υπόλοιποι Δημοτικοί άρχοντες εκλέγονταν αναλογικά σύμφωνα με το ποσοστό του θρησκεύματος που υπήρχε σε κάθε Δήμο. Όριο για να θεωρείται μεικτός ένας Δήμος ήταν ο αριθμός των 40 οικογενειών για ένα από τα δύο θρησκεύματα. Σε αυτή την περίπτωση η αναλογία στα μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου θα είναι 1:2 ανάλογα με το ποιο θρήσκευμα πλειοψηφεί. Αν όμως ο αριθμός των οικογενειών του μειοψηφούντος θρησκεύματος είναι ανώτερος των 150, τότε θα εκλέγονταν εξίσου Δημοτικοί Σύμβουλοι και από τα δύο θρησκεύματα.

Οι πρώτες δημοτικές εκλογές στην Κρήτη πραγματοποιήθηκαν το τριήμερο της Παρασκευής 26 έως και την Κυριακή 28 Οκτωβρίου 1879, οι οποίες έγινα με πλήρη τάξη και ησυχία.

 

Η απογραφή του 1881 και οι Δήμοι του Ν. Ρεθύμνου

            Στην κατανόηση και την εφαρμογή του Δημοτικού Νόμου μας βοηθά η απογραφή που έγινε στην Κρήτη το 1881, δύο μόλις χρόνια, δηλαδή, μετά την ψήφισή του.

Την περίοδο εκείνη η Κρήτη είχε πληθυσμό, περίπου, 275.000 κατοίκους. Από αυτούς, τα 2/3, δηλαδή 203.000 ήταν χριστιανοί και το 1/3, δηλαδή 72.000 μουσουλμάνοι. Αν και το χριστιανικό στοιχείο υπερτερούσε εμφανώς στο σύνολό του, δεν συνέβαινε το ίδιο και στις τρεις μεγάλες πόλεις του νησιού (Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο), που η πλειοψηφία του μουσουλμανικού στοιχείου ήταν ξεκάθαρη. Αυτό δεν πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση, αφού ήταν απόρροια των μεγάλων επαναστάσεων που είχαν προηγηθεί. Σε τέτοιες περιόδους οι μουσουλμάνοι προτιμούσαν την ασφάλεια που τους έδιναν τα τείχη των πόλεων, απέναντι στους επαναστάτες Κρητικούς, κατάσταση που παγιώθηκε με το πέρασμα του χρόνου. Έτσι, η πόλη των Χανίων είχε 3.500 χριστιανούς και 9.500 μουσουλμάνους, το Ρέθυμνο 2.500 χριστιανούς και 6.500 μουσουλμάνους και το Ηράκλειο 6.500 χριστιανούς και 14.500 μουσουλμάνους. Με λίγα λόγια, στις πόλεις υπερτερούσε το μουσουλμανικό στοιχείο, ενώ στην ύπαιθρο της Κρήτης το χριστιανικό στοιχείο είχε την απόλυτη πλειοψηφία.

 Το νησί ήταν χωρισμένο σε πέντε Διοικήσεις (σαν να λέμε σήμερα νομούς). Ξεχωριστή Διοίκηση αποτελούσαν τα Σφακιά, που περιελάμβαναν και τον σημερινό Δήμο Αγίου Βασιλείου. Στη σημερινή παρουσίαση θα συμπεριλάβουμε τον Δήμο Αγίου Βασιλείου στη Διοίκηση του Ρεθύμνου, ώστε να έχουμε μια όσον το δυνατόν καλύτερη σύγκριση με τη σημερινή κατάσταση και πραγματικότητα.

            Η Διοίκηση (νομός) του Ρεθύμνου είχε πληθυσμό, περίπου, 55.000 κατοίκους. Από αυτούς 41.000 ήταν χριστιανοί και 14.000 μουσουλμάνοι. Ο νομός, με τα σημερινά του γεωγραφικά όρια,  χωρίστηκε σε 20 Δήμους.

 

Δήμος πόλεως Ρεθύμνης

Περιελάμβανε την παλιά πόλη του Ρεθύμνου (εντός των τειχών), τα Περιβόλια, τα Καστελλάκια, τα Μετόχια Φουρφουριανού (περιοχή τέρμα οδού Θεοτοκοπούλου), Μουσά (περιοχή του τουβλάδικου Τσουρλάκη) και Ρισβάνι (ή Μεγάλο Μετόχι, μετά το πευκόδασος του Εβλιγιά), τον Μασταμπά και το Λωβοχώρι (η γνωστή Μεσκινιά, ο χώρος των λεπρών, στους βόρειους πρόποδες του λόφου του Τιμίου Σταυρού). Είναι χρήσιμο να αναφερθεί, εδώ, ότι μέσα στο κάστρο της Φορτέτζας, που αποτελούσε ξεχωριστή συνοικία της πόλης διέμεναν, σύμφωνα με την απογραφή, 744 κάτοικοι, όλοι τους μουσουλμάνοι. Επίσης, στα Περιβόλια διέμεναν 940 κάτοικοι, 520 χριστιανοί και 420 μουσουλμάνοι.

Ο Δήμος, όπως προείπαμε είχε συνολικά 9.000 κατοίκους, 2.500 χριστιανούς και 6.500 μουσουλμάνους. Ο αριθμός των χριστιανικών οικογενειών ήταν 599, πολύ περισσότερες, δηλαδή από τις 150 που όριζε ο Δημοτικός Νόμος για να υπάρχει εξίσου αριθμός χριστιανών και μουσουλμάνων Δημοτικών Συμβούλων.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι: Ο Δήμαρχος της πόλεως της Ρεθύμνης θα ήταν μουσουλμάνος, αφού υπερτερούσε το μουσουλμανικό στοιχείο. Ο α’ Δημαρχικός Πάρεδρος θα ήταν χριστιανός, αφού θα έπρεπε να είναι του αντίθετου θρησκεύματος από τον Δήμαρχο. Οι Δημοτικοί Σύμβουλοι κατανέμονταν εξίσου και στα δύο θρησκεύματα. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Μεχμέτ Μουλαλιδάκης και α’ Δημαρχικός Πάρεδρος ο Νικόλαος Κακλαούνης.

 

Δήμος Αργυρουπόλεως

Είχε έδρα την Αργυρούπολη. Περιελάμβανε συνολικά 10 χωριά και οικισμούς: Κάτω Πόρος, Μπιλντρέδω, Μυριοκέφαλα, Όνυχας, Μαρουλού, Πισκοπή, Αρκούδαινα, Κούφη και Καρωτή. Είχε συνολικό πληθυσμό 2.450 κατοίκους. Από αυτούς 2.375 ήταν χριστιανοί και μόλις 75 μουσουλμάνοι, με 23 οικογένειες. Ο Δήμος δεν θεωρούνταν μεικτός, αφού δεν είχε τουλάχιστον 40 οικογένειες από κάποιο από τα δύο θρησκεύματα. Έτσι όλα τα δημοτικά αξιώματα δίνονταν σε χριστιανούς εκλεγμένους. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Γεώργιος Πρωτοπαπαδάκης.

 

Δήμος Ρουστίκων

Είχε έδρα τα Ρούστικα. Περιελάμβανε 14 χωριά και οικισμούς: Μούντρος, Νησί, Ζουρίδι, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Κωνσταντίνος, Παλαίλιμνος, Καλονύκτι, Μαλλάκια, Σαϊτούραις, Βελονάδω, Αλώναις, Ρουμπάδω και Αρολίθι. Είχε συνολικό πληθυσμό 2.320 κατοίκους. Από αυτούς 1.930 ήταν χριστιανοί και 390 μουσουλμάνοι με 110 οικογένειες. Ο Δήμος ήταν μεικτός, αφού είχε πάνω από 40 οικογένειες μουσουλμάνων. Έτσι, ο Δήμαρχος θα ήταν χριστιανός, ο α’ Δημαρχικός Πάρεδρος μουσουλμάνους και οι  χριστιανοί Δημοτικοί Σύμβουλοι θα ήταν διπλάσιοι από τους μουσουλμάνους, αφού οι μουσουλμανικές οικογένειες ήταν λιγότερες από 150. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Χατζή Σπυρίδων Παπαδάκης και α’ Δημαρχικός Πάρεδρος ο Μουλά Γιουσούφ Βεκιράκης.

 

Δήμος Αμνάτου

Είχε έδρα την Αμνάτο και περιελάμβανε μόλις 7 χωριά και οικισμούς: Καψαλιανά, Πίκρη, Κυργιάνα, Μέση, Χάρκεια και Καβούσι. Ο πληθυσμός του ήταν 1.190 κάτοικοι, 980 χριστιανοί και 210 μουσουλμάνοι. Οι μουσουλμανικές οικογένειες ήταν 44, άρα ο Δήμος ήταν μεικτός. Οπότε, ισχύουν τα ίδια με τον Δήμο Ρουστίκων. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Γεώργιος Χορτάτσος και α’ Δημαρχικός Πάρεδρος ο Αλή Παστελάκης.

 

Δήμος Χρωμοναστηρίου

Είχε έδρα το Χρωμοναστήρι και περιελάμβανε συνολικά 23 χωριά και οικισμούς: Γιαννούδι, Μισήρη, Αλμπάνι Μετόχι, Άγιος Μάρκος, Ξερό Χωριό, Μύλοι, Ανώγεια, Αγία Ειρήνη, Ρουσσοσπήτι, Καπεδιανά, Πρασαίς, Άγιος Ευτύχιος, Αποθαμμένου, Αρμένοι, Κούμοι, Φωτεινού, Αμπελάκι, Καρέ, Όρος, Γουλεδιανά, Σελί και Μύρθιο. Είχε συνολικό πληθυσμό 3.200 κατοίκους. Εδώ, φαίνεται να υπάρχει μια ισορροπία στα δύο θρησκεύματα, αφού 1.840 ήταν οι χριστιανοί και 1.360 οι μουσουλμάνοι με 328 οικογένειες. Μεικτός Δήμος και αυτός, αλλά με πάνω από 150 μουσουλμανικές οικογένειες. Ο Δήμαρχος, λοιπόν, θα ήταν χριστιανός, ο α’ Δημαρχικός Πάρεδρος μουσουλμάνος και ίσος αριθμός Δημοτικών Συμβούλων και από τα δύο θρησκεύματα. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Αντώνιος Βεβελάκης και α’ Δημαρχικός Πάρεδρος ο Μουλά Αχμέτ Λαχουριδάκης.

 

Δήμος Ατσιποπούλου

Είχε έδρα το Ατσιπόπουλο και περιελάμβανε 13 χωριά και οικισμούς: Πρινές, Βεδέροι, Γεράνι, Φρατσεσκιανά, Κάτω Βαλσαμόνερο, Γάλλου, Γωνιά, Άγιος Ανδρέας, Απάνω Βαλσαμόνερο, Μονοπάρι, Κάστελλος και Σωματάς. Είχε συνολικό πληθυσμό 3.570 κατοίκους. Από αυτούς οι 2.500 ήταν χριστιανοί και 1.070 οι μουσουλμάνοι με 265 οικογένειες. Ισχύουν τα ίδια με τον Δήμο Χρωμοναστηρίου. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Γεώργιος Μυστράκης και α’ Δημαρχικός Πάρεδρος ο Σουλεϊμάν Γιουμουσάκης.

 

Δήμος Πηγής

Είχε έδρα την Πηγή και περιελάμβανε 10 χωριά και οικισμούς: Αγία Παρασκευή, Άδελε, Αγία Τριάς, Άγ. Δημήτριος, Λούτρα, Παγκαλοχώρι, Χαμαλεύρι, Αστέρι και Μαρουλάς. Είχε πληθυσμό 1.448 κατοίκους, με 1.290 χριστιανούς και 450 μουσουλμάνους. Οι μουσουλμανικές οικογένειες ήταν 128. Μεικτός Δήμος. Ο Δήμαρχος θα ήταν χριστιανός, ο α’ Δημαρχικός Πάρεδρος μουσουλμάνος και οι χριστιανοί Δημοτικοί Σύμβουλοι διπλάσιοι από τους μουσουλμάνους. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Παναγιώτης Μανωλιτσάκης και α’ Δημαρχικός Πάρεδρος ο Αλή Κιατιπάκης.

Δήμος Μοναστηρακίου

Είχε έδρα το Μοναστηράκι Αμαρίου. Περιελάμβανε 13 χωριά και οικισμούς: Πλατάνια, Φουρφουράς, Βιζάρι, Αποσέτι, Λαμπιώταις, Πισταγή, Οψυγιάς, Σμιλές, Βρύσαις, Γουργούθοι, Καρυδάκι και Αμάρι. Είχε συνολικά 2.740 κατοίκους. Από αυτούς 2.650 ήταν χριστιανοί και μόλις 90 μουσουλμάνοι με 20 οικογένειες. Δεν ήταν μεικτός Δήμος κι έτσι όλα τα αξιώματα δίνονταν σε χριστιανούς εκλεγμένους άρχοντες. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Παντελής Διαμαντίδης.

 

Δήμος Αποδούλου

Είχε έδρα το χωριό Αποδούλου Αμαρίου. Περιελάμβανε συνολικά 14 χωριά και οικισμούς: Σάτα, Κλήμα, Λοχριά, Άρδακτος, Πλάτανος, Βαθειακό, Κουρούταις, Νίθαυρη, Αγία Παρασκευή, Άγιος Ιωάννης Χλιαρός, Χωρδάκι, Άνω Μέρος και Δρυγιές.  Είχε πληθυσμό 2.030 κατοίκους. Από αυτούς 1.630 ήταν χριστιανοί και 400 μουσουλμάνοι με 125 οικογένειες. Μεικτός Δήμος, με χριστιανό Δήμαρχο, μουσουλμάνο τον α’ Δημαρχικό Πάρεδρο και διπλάσιους χριστιανούς Δημοτικούς Συμβούλους, αφού οι μουσουλμανικές οικογένειες ήταν λιγότερες από 150. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Μιχαήλ Ψαρουδάκης.

 

Δήμος Μέρωνος.

Είχε έδρα το χωριό Μέρωνας Αμαρίου. Περιελάμβανε συνολικά 14 χωριά και οικισμούς: Ελέναις, Μεσονήσια, Γενή, Καρίναις, Πατσώ, Αντάνασσος, Αποστόλοι, Θρόνος, Κλησίδι, Καλογέρου, Γέννα και Γερακάρι. Είχε πληθυσμό 3.100 κατοίκους, από τους οποίους 1.750 χριστιανούς και 1.350 μουσουλμάνους, με 345 οικογένειες. Μεικτός Δήμος με χριστιανό Δήμαρχο, μουσουλμάνο τον α’ Δημαρχικό Πάρεδρο και ίσο αριθμό Δημοτικών Συμβούλων και από τα δύο θρησκεύματα. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Δημήτριος Χατζιδάκης.

 

Δήμος Μελιδονίου

Είχε έδρα το χωριό Μελιδόνι. Περιελάμβανε 18 χωριά και οικισμούς: Καλαμάς, Εξάντη, Σιριπιδιανά, Σκεπαστή, Αχλαδόκαμπος, Ρουμελί, Πέραμα (είχε τότε μόλις 35 κατοίκους), Πραχύμου, Νταλαμπέλλω, Κάμπου Μετόχια, Αγγελιανά, Πασαλίταις, Μελισσούργάκι, Κρασσούνα, Αγιά, Χουμέρι και Βλυχάδα. Είχε συνολικό πληθυσμό 2.940 κατοίκους. Απ’ αυτούς, 2.520 ήταν χριστιανοί και 420 μουσουλμάνοι με 138 οικογένειες. Ήταν μεικτός Δήμος. Ο Δήμαρχος θα ήταν χριστιανός, ο α’ Δημαρχικός Πάρεδρος μουσουλμάνος και οι χριστιανοί Δημοτικοί Σύμβουλοι θα ήταν διπλάσιοι από τους μουσουλμάνους, αφού οι μουσουλμανικές οικογένειες ήταν λιγότερες από 150. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Γεώργιος Λαγουδάκης.

 

Δήμος Αυδανιτών

Είχε έδρα το χωριό Αυδανίτες Μυλοποτάμου. Περιελάμβανε 15 χωριά και οικισμούς: Καστρί, Μούντρος, Κεραμωτά, Γαρίπα, Αβδελλά, Αργουληό, Άγιος Μάμας, Άγιος Ιωάννης, Μούσαις, Πισκοπή, Κεφάλι, Δαφνέδες, Δαμαβόλου και Αλιάκαις. Είχε πληθυσμό 1.540 κατοίκους, απ’ τους οποίους 1.380 ήταν χριστιανοί και 160 μουσουλμάνοι με 35 οικογένειες. Δεν ήταν μεικτός Δήμος, αφού οι μουσουλμανικές οικογένειες ήταν λιγότερες από 40. Όλα τα αξιώματα θα δίνονταν σε χριστιανούς εκλεγμένους. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Α. Τζανιδάκης.

 

Δήμος Γαράζου

Είχε έδρα το χωριό Γαράζο. Περιελάμβανε συνολικά 13 χωριά και οικισμούς: Νησί, Μουρτζανά, Ομάλα, Κάλυβος, Λειβάδια, Κράνα, Βενί, Κλεψίμια (Δοξαρό), Χειλιανά, Απλαδιανά, Φαράτση και Ανεμόμυλος. Είχε πληθυσμό 1.940 κατοίκους, όλους χριστιανούς. Οπότε, όλα τα αξιώματα δίνονταν σε χριστιανούς εκλεγμένους. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Νικόλαος Π. Σκουλάς.

 

Δήμος Ανωγείων

Είχε έδρα τα Ανώγεια και περιελάμβανε συνολικά 8 χωριά και οικισμούς: Σύσαρχα, Καμαράκι, Αστυράκι, Καμαριώτης, Μετόχια, Αξός και Ζου-το-Λάκκο (Ζωνιανά). Είχε συνολικά 3.340 κατοίκους, όλοι τους χριστιανοί. Ισχύει το ίδιο που ίσχυε και στον Δήμο Γαράζου. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Ιωάννης Π. Σκουλάς.

 

Δήμος Δαμάστας

Είχε έδρα το χωριό Δαμάστα Μυλοποτάμου. Περιελάμβανε συνολικά 13 χωριά και οικισμούς: Μάραθος, Φόδελε, Σίσαις, Αλόιδες, Θοδώρα, Μακρυγιάννη, Αγρίδια, Κωστεφάνου, Τζαχιανά και Βεργιτσανά, Ασυρώτοι, Αϊμονας και Χώνος.  Είχε συνολικό πληθυσμό 1.713 κατοίκους, από τους οποίους μόνο 7 ήταν μουσουλμάνοι με 2 οικογένειες. Όλα τα δημοτικά αξιώματα καταλάμβαναν χριστιανοί.

 

Δήμος Μαργαριτών

Είχε έδρα το χωριό Μαργαρίτες. Περιελάμβανε συνολικά 16 χωριά και οικισμούς: Καλανταρέ, Πηγουνιανά, Ορθές, Κάτω Τριπόδο, Απάνω Τριπόδο, Πρινές, Λαγκά, Βεργιανά, Πλευριανά, Σκορδίλων και Καλλέργων, Αλφά, Σκουλούφια, Αναχούρδω, Έρφοι και Πρίνος, Πισκοπή και Καϊναρτζέ. Είχε πληθυσμό 3.000 κατοίκους. Απ’ αυτούς 2.740 ήταν χριστιανοί και 260 μουσουλμάνοι με 76 οικογένειες. Ήταν μεικτός Δήμος. Ο Δήμαρχος θα ήταν χριστιανός, ο α’ Δημαρχικός Πάρεδρος μουσουλμάνος και οι χριστιανοί Δημοτικοί Σύμβουλοι διπλάσιοι από τους μουσουλμάνους. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο γιατρός Γεώργιος Καυγαλάκης.

 

Δήμος Μελάμπων

Είχε έδρα το χωριό Μέλαμπες. Περιελάμβανε συνολικά 4 χωριά και οικισμούς: Σαχτούρια, Κρύα Βρύση και Ορνέ. Είχε πληθυσμό 1.710 κατοίκους, όλοι τους χριστιανοί. Όλα τα δημοτικά αξιώματα, οπότε, δίνονταν σε χριστιανούς.

 

Δήμος Φοίνικος

Είχε έδρα το χωριό Σελλιά. Περιελάμβανε συνολικά 8 χωριά και οικισμούς: Γιαννιού, Ασώματος, Μαριού, Μύρθιος, Λευκόγεια, Ροδάκινο και Φοίνικας. Είχε συνολικό πληθυσμό 1.930 κατοίκους, όλοι τους χριστιανοί. Όλες τις θέσεις αιρετών στον Δήμο καταλάμβαναν χριστιανοί. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Μιχαήλ Τσουδερός.

 

Δήμος Αγ. Πνεύματος

Είχε έδρα το χωριό Άρδακτος. Περιελάμβανε 11 χωριά και οικισμούς: Κεραμέ και Αγ. Ιωάννης, Αγαλιανού, Κούμια, Βρύσαις, Πλατανές, Δουμαεργειό, Κισσός, Ακτούντα, Βάτος και Δρύμισκος. Είχε πληθυσμό 2.433 κατοίκους. Απ’ αυτούς 2.406 ήταν χριστιανοί και μόλις 27 μουσουλμάνοι με 8 οικογένειες. Δεν ήταν μεικτός Δήμος. Όλα τα αξιώματα αναλάμβαναν χριστιανοί εκλεγμένοι.

 

Δήμος Λάμπης

Είχε έδρα το χωριό Σπήλι. Περιελάμβανε 16 χωριά και οικισμούς: Κοξαρέ, Λαμπινή, Μουρνέ, Ντιπλοχώρι και Λάκκος, Φρατί, Αγία Πελαγία, Μιξόρουμα, Νταριβιανά, Ατσιπάδαις, Τσικαλαριά, Αγκουσελλιανά, Παληόλουτρα, Άγιος Βασίλειος, Άγιος Ιωάννης και Καλή Συκιά.  Είχε συνολικό πληθυσμό 2.865 κατοίκους. Απ’ αυτούς 2.167 ήταν χριστιανοί και 698 μουσουλμάνοι με 194 οικογένειες. Ήταν μεικτός Δήμος. Δήμαρχος θα αναλάμβανε χριστιανός, α’ Δημαρχικός Πάρεδρος θα ήταν μουσουλμάνος, ενώ οι Δημοτικοί Σύμβουλοι θα είχαν τον ίδιο αριθμό και από τα δύο θρησκεύματα. Πρώτος Δήμαρχος εξελέγη ο Εμμανουήλ Δασκαλάκης.

 

Συμπερασματικά

Στην τελευταία 20ετία του 19^ου αιώνα στην Κρήτη το χριστιανικό στοιχείο υπερτερεί ξεκάθαρα έναντι του μουσουλμανικού. Η οθωμανική αυτοκρατορία, ο γίγαντας με τα πήλινα πόδια, αρχίζει να εξασθενεί αισθητά και προκειμένου να κρατήσει όσο το δυνατόν περισσότερο τις κτήσεις του παραχωρεί συνέχεια προνόμια και προσπαθεί να εξευρωπαϊστεί στο πλαίσιο του Τανζιμάτ. Ο δημοτικός νόμος του 1879 που ψηφίστηκε, απόρροια της σύμβασης της Χαλέπας, δίνει μια πρώτη δυνατότητα στους χριστιανούς να συμμετέχουν στην άσκηση της διοίκησης του νησιού, έστω και με περιορισμένες δυνατότητες.

Από τους 20 Δήμους του Ν. Ρεθύμνου, όλοι, πλην του μητροπολιτικού της πόλεως του Ρεθύμνου, έχουν χριστιανό Δήμαρχο. Επίσης, σε έξι Δήμους, με χριστιανό Δήμαρχο, οι χριστιανοί Δημοτικοί Σύμβουλοι ήταν διπλάσιοι από τους μουσουλμάνους. Τέλος, σε εννιά Δήμους υπήρχε όλα τα δημοτικά αξιώματα δίνονταν σε χριστιανούς υποψηφίους, με παντελή έλλειψη του μουσουλμανικού στοιχείου στη λήψη των δημοτικών αποφάσεων.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

·         Δερεδάκης Νίκος. Οι Δήμαρχοι του Ρεθύμνου από την Τουρκοκρατία μέχρι σήμερα. Εφ. Ρέθεμνος, 6-1-2007.

·         Δετοράκης Θεοχάρης. Η Ιστορία της Κρήτης. Ηράκλειο, 1990.

·         Παπαδάκης Ηλ. Κωστής, http://historicalcrete.ims.forth.gr)

·         Παπιομύτογλου Γιάννης. Δημοτικές εκλογές και Δήμαρχοι στο Ρέθυμνο (Τουρκοκρατία) Μέρος 1^ο. Εφ. Ρέθεμνος, 1-10-2011.

·         Παπιομύτογλου Γιάννης. Η Δημογεροντία και η Τμηματική Εφορεία Ρεθύμνης. Εφ. Ρέθεμνος, 5-12-2020.

·         Σταυράκης Νικόλαος. Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης. Αθήνησι, 1890.

·         Δημοτικός Νόμος. Εφ. ΚΡΗΤΗ, 28-3-1879.

·         Οι φωτογραφίες με τις σφραγίδες των Δήμων προέρχονται από το Αρχείο του Γιάννη Παπιομύτογλου.