Πρόταση για χρήση των κτηρίων της Φορτέτζας

Ιστορικό Πλαίσιο

Η Φορτέτζα, το ενετικό κάστρο του Ρεθύμνου, ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1573, δύο μόλις χρόνια μετά από την καταστροφική για το Ρέθυμνο πειρατική επιδρομή του Αλγερινού πειρατή Ουλούτζ-Αλή, πάνω στο λόφο του Παλαιόκαστρου. Η κατασκευή του διήρκεσε 7 χρόνια και ολοκληρώθηκε το 1580. Αρχική πρόθεση των Βενετών ήταν να μεταφερθεί εκεί το σύνολο της πόλης του Ρεθύμνου, μιας και τα οχυρωματικά έργα που είχαν γίνει στην πόλη δεν ήταν αρκετά για να αντιμετωπίσουν μια ενδεχόμενη εχθρική επίθεση. Για διάφορους λόγους, που δεν είναι της παρούσης, η μεταφορά της πόλης δεν έγινε ποτέ. Στον χώρο του κάστρου μεταφέρθηκαν κυρίως διοικητικές, θρησκευτικές και στρατιωτικές δομές και εγκαταστάσεις καθώς και αποθήκες για αποθήκευση τροφίμων σε περιόδους πολιορκίας.

Μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Οθωμανούς το 1646 και η Φορτέτζα πήρε άρωμα μουσουλμανικό, αφού οι Τούρκοι μετέτρεψαν τον χριστιανικό ναό στο επιβλητικό τζαμί του Ιμπραήμ Χαν και κατασκεύσαν κατοικίες για να μεταφερθεί εκεί η φτωχολογιά της πόλης.

Την περίοδο της Ρωσοκρατίας ανεγέρθη ο ναός του Αγ. Θεοδώρου του Τριχινά, ενώ και κατά τη γερμανική κατοχή οι κατακτητές χρησιμοποίησαν κτήρια της Φορτέτζας ως φυλακές κατασκευάζοντας παράλληλα και ορύγματα για την τοποθέτηση βαρέων πυροβόλων για την εποπτεία της περιοχής.

Επίσης, τις τελευταίες δεκαετίες, που πραγματοποιούνται οι παρεμβάσεις και οι αναστηλώσεις των κτηρίων, σε ανασκαφές ήρθαν στο φως ευρήματα της ελληνιστικής περιόδου, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι στον βραχώδη λόφο του Παλαιόαστρου υπήρχαν κτίσματα προγενέστερα της Ενετοκρατίας.

Όλα τα παραπάνω αναφέρονται για δύο κυρίως λόγους: για να αναδειχθεί αφενός η άρρηκτη σχέση της ιστορίας του κάστρου με αυτή της πόλης του Ρεθύμνου στο πέρασμα των αιώνων και αφετέρου η καταλυτική συμβολή της Δρ. Ιωάννας Στεριώτου για την ιστορική γνωση του μνημείου. Η Δρ. Στριώτου από το 1992 έχει εκπονήσει διδακτορική διατριβή με τίτλο «Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (154-1646)» η οποία έχει εκδοθεί από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και η οποία στηρίζεται σε αρχειακές πηγές αλλά και σε επιτόπια έρευνα και αποτύπωση της Στεριώτου την περίοδο 1973-1975, τότε που το κάστρο της Φορτέτζας και τα κτίσματά του ήταν σε οικτρή κατάσταση, όπως άλλωστε φαίνεται και από τις φωτογραφίες που δημοσιεύονται στο μνημειώδες δίτομο έργο της.

Σήμερα ερχόμαστε, με αίσθημα ευθύνης, να καταθέσουμε μια πλήρη πρόταση για την αξιοποίηση του κάστρου της Φορτέτζας, που να συνάδει με την ιστορία του μνημείου και να προσδώσει υπεραξία στο ίδιο το μνημείο.

Κατ’ αρχήν είναι πολύ τιμητική για την πόλη η πρόταση του Αστεροσκοπείου Αθηνών για την ίδρυση «Μουσείου καιρού».  Θεωρούμε όμως ότι μια τέτοια χρήση του «διδύμου κτηρίου», κοντά στον προμαχώνα του Αγ. Νικολάου, που στην κύρια χρήση του πρέπει να φιλοξενούσε κάποιο εργαστήρι ή να χρησιμοποιούνταν ώς αποθήκη, δεν σχετίζεται με την ιστορία και τη φυσιογνωμία του μνημείου. Μετά την πενταετία που προβλέπεται στη σχετική σύμβαση με τον Δήμο Ρεθύμνου, στο σγκεκριμένο κτήριο θα μπορούσε να στεγαστεί κάποια άλλη δράση.

Την ίδια άποψη έχουμε και για την  πρόταση που εξέφρασε η δημοτική Αρχή περί μεταφοράς και έκθεσης των εκμαγείων των αγαλμάτων του μεγάλου ρεθεμνιώτη γλύπτη Ιωάννη Κανακάκη στον δεύτερο θολωτό χώρο του επιπρομαχώνα του Αγ. Λουκά. Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τη λογική μιας τέτοιας πρότασης, αφού τα μεγάλα έργα του γλύπτη, όπως οι ανδριάντες του Κωστή Γιαμπουδάκη και του Ελ. Βενιζέλου κοσμούν κεντρικά σημεία της πόλης μας, αλλά και άλλα μεγάλα γλυπτά, όπως το ανάγλυφο της Δόξας στη σχολή Αστυφυλάκων, το μνημείο της Ελευθερίας στα Μισίρια αλλά και προτομές σημαντικών Ρεθεμνιωτών, τις συναντούμε καθε μέρα στο διάβα μας. Αν παρόλα αυτά υπάρχει αυτή η ανάγκη, τα εκμαγεία θα μπορούσαν να εκτεθούν στην πινακοθήκη Λευτέρη Κανακάκη, ώστε τα έργα των δύο αδερφών να βρίσκονται μαζί.

Επανερχόμενοι στην πρότασή μας για την ορθή αξιοποίηση των κτηρίων της Φορτέτζας επικαλούμαστε έγγραφο του Υπουργείου Πολιτισμού προς τη 13^η Εφορεία Βυζαντινών και μεταβυζαντινών αρχαιοτήτων της 27/10/2000 με αριθμό πρωτοκόλου 1786 με τίτλο: «Μελέτη χρήσεων Φορτέτσας Ρεθύμνου».

Εδώ θα αναφερθούμε στα κτήρια, που έχουν ήδη ανακατασκευαστεί και έχουν δοθεί προς χρήση.

·         Οι χώροι της κύριας ανατολική πύλης χρησιμοποιούνται ως μισθωμένο από τον Δήμο τουριστικό περίπτερο και σαν αποθηκευτικοί χώροι του θεάτρου Ερωφίλη.

·         Στο πλήρως αποκατεστημένο διώροφο κτήριο της αποθήκης του Πυροβολικού φιλοξενούνται περιοδικές εκθέσεις ποικίλης θεματολογίας.

·         Η διώροφη κατοικία των Συμβούλων στην αιχμή της Αγ. Ιουστίνης στεγάζει τμήμα συντήρησης αρχαιολογικών ευρημάτων (εικόνες, ψηφιδωτά κλπ)

·         Το Τζαμί του Ιμπραήμ Χαν χρησιμοποιείται σαν χώρος μουσικών εκδηλώσεων.

Τα μη αξιοποιήσιμα ακόμα κτήρια είναι τα εξής:

Ο επιπρομαχώνας του Αγ. Λουκά. Περιλαμβάνει δύο μεγάλους θολωτούς χώρους πλήρως αποκατεστημένους. Στον έναν, πάντα σύμφωνα με το έγγραφο του Υπουργείου Πολιτισμού, πρόκειται να στεγαστεί δημοτικό αναψυκτήριο, το οποίο αποτελεί επιτακτική ανάγκη για το κάστρο και τους χιλιάδες επισκέπτες του.

Στον δεύτερο θόλο προβλέπεται να στεγαστεί μόνιμη έκθεση λαογραφικού χαρακτήρα. Σε αυτόν τον χώρο προτείνουμε να στεγαστεί η έκθεση της συλλογής Ελένης Φραντζεσκάκη. Η συγκεκριμένη έκθεση από το 1994 στεγαζόταν σε τρεις αίθουσες, πίσω από το πρώην μουσείο Ενάλιας ζωής, με είσοδο από την οδό Επιμενίδου.  Τα τελευταία δέκα τουλάχιστον χρόνια, λόγω του ότι ο Δήμος ξενοίκιασε τον ιδιωτικό χώρο, η συλλογή βρίσκεται σε μπαούλα, σε αποθήκες, μη επισκέψιμη. Πρόκειται για συλλογή υφαντών και ζωγραφικών έργων της πρόωρα χαμένης καλιτέχνιδας Ελένης Φραντζεσκάκη.

Η κατοικία του Ρέκτορα. Το υπάρχον κτήριο αποτελεί τμήμα των φυλακών του μεγάρου της κατοικίας του Βενετού διοικητή της πόλης και είναι πλήρως αναστυλωμένο. Εδώ προβέπεται να στεγαστεί μόνιμη έκθεση για την οχυρωματική αρχιτεκτονική της Κρήτης. Εμείς προτείνουμε να φιλοξενηθεί μόνμη έκθεση που να παρουσιάζει την ιστορία του Φρουρίου, που είναι πράγματι είναι εντυπωσιακή.  Η έκθεση θα πρέπει να είναι σύγχρονη και να δίνει έμφαση και σε ηλεκτρονικό οπτικό διαδραστικό υλικό.

Το πιθανό Επισκοπικό μέγαρο. Το κτήριο αυτό δεν έχει αποκατασταθεί ακόμα. Μετά την αποκατάστασή του προτείνουμε να φιλοξενήσει μόνιμη έκθεση σχετική με την οχυρωματική αρχιτεκτονική της Κρήτης, έκθεση  που το Υπουργείο Πολιτισμού προτείνει για την κατοικία του Ρέκτορα. Προτείνουμε δηλαδή αλλαγή χρήσεων των δύο παραπάνω κτηρίων.

Το δίδυμο κτήριο. Γι αυτό το κτήριο αναφερθήκαμε παραπάνω. Αντί για «Μουσείο πρόγνωσης του καιρού» προτείνουμε, μετά τη λήξη της πενταετίας, να στεγαστεί  το Μουσείο Ενάλιας ζωής που παλιότερα στεγαζόταν στο «Σπίτι του Επισκόπου» στην οδό Αραμπατζόγλου. Αποτελεί παράρτημα του Μοσχάκειου Μουσείου των Αθηνών, που οι ιδρυτές του, το ζεύγος Μοσχάκη το αφιέρωσαν στη μνήμη του γιου τους που τον Μάη του 1941 χάθηκε στον σιωπηλό κόσμο του βυθου. Η συλογή του Ρεθύμνου, που σήμερα βρίσκεται σε κουτιά σε κάποια αποθήκη, περιλαμβάνει στο μεγαλύτερο μέρος της μαλάκια, κνιδόζωα, σπόγγους και ιχθύες.

Εναλλάκτικά σε αυτό το κτήριο θα μπορούσε να στεγαστεί μόνιμη έκθεση της ιστορίας της πόλης του Ρεθύμνου, που αποτελεί πάγιο και διαχρονικό αίτημα πολλών Ρεθεμνιωτών. Προς αυτή την κατεύθυνση βέβαια, έχουν εκφραστεί και άλλες απόψεις.

Αποθήκες του βόρειου τείχους. Παράλληλα στο βόρειο τείχος της Φορτέτζας βρίσκονται 11 αποθήκες, πέντε υπόγειες και έξι υπέργειες. Από αυτές η ανατολική υπόγεια αποθήκη, στην οποία κατεβαίνεις από ένα στεγασμένο με ημικυλινδρικό  θόλο κλιμακοστάσιο, είναι πλήρως αποκατεστημένη. Σε αυτήν προτείνουμε να δημιουργηθεί αίθουσα διαλέξεων, που θα μπορεί να φιλοξενεί ποικίλλου ενδιαφέροντος εκδηλώσεις και παρουσιάσεις.

Κατεβαίνοντας το κλιμακοστάσιο που οδηγεί στη βόρεια πυλίδα του κάστρου, στα δεξιά μας βρίσκεται η μεγαλύτερη από τις υπόγειες αποθήκες, με διαστάσεις 51Χ4,5 μ. Σε αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο, που είναι σχεδόν αποκατεστημένος, προτείνουμε να στεγαστεί μόνιμη έκθεση για τη Μάχη της Κρήτης, που αποτελούσε όνειρο ζωής του αείμνηστου Μάρκου Πολιουδάκη αλά και πάγιο αίτημα πολλών Ρεθεμνιωτών που είναι πρόθυμοι να δώσουν τις ιδιωτικές τους συλογές για τις ανάγκες ενός τέτοιου μουσείου.

Τέλος, είναι επιτακτική η ανάγκη να τοποθετηθούν ενημερωτικές πινακίδες έξω από κάθε κτήριο-μνημείο του κάστρου ώστε να παρέχονται όλες εκείνες οι πληροφορίες που χρειάζεται ο επισκέπτης.

Μετά από όλα αυτά προτείνουμε να υπάρξουν δύο ειδών εισιτήρια για το κάστρο. Ένα γενικό που θα αφορά στην είσοδο στο κάστρο χωρίς την επίσκεψη στους μουσειακούς χώρους. Ένα δεύτερο, ακριβότερο, θα περιαμβάνει ελεύθερη είσοδο σε ολους τους μουσειακούς χώρους. Παράλληλα θα μπορούσε να υπάρξει και ξεχωριστό εισιτήριο για καθέναν από τους μουσειακούς χώρους. Για τις ανάγκες σε προσωπικό προτείνουμε την πρόσληψη εποχιακών υπαλλήλων, για τη λειτουργία των χώρων τους θερινούς μήνες.

Ευελπιστούμε ότι με αυτές τις παρεμβάσεις το κάστρο του Ρεθύμνου θα μπορέσει να αποτελέσει πόλο έλξης και σημείο αναφοράς της πόλης του Ρεθύμνου φέρνοντας και περισσότερα έσοδα στο ταμείο του Δήμου Ρεθύμνου.