Τουριστικός οδηγός του Ρεθύμνου από το 1967

Το εξώφυλλο του τουριστικού οδηγού των Γιουμπάκη-Τζεκάκη

 

Εδώ και λίγο καιρό έχω στη βιβλιοθήκη μου τον πρώτο ολοκληρωμένο τουριστικό οδηγό του Ρεθύμνου. Μου τον δώρισε η ξεναγός Ρίτσα Γιουμπάκη, κόρη του αείμνηστου Μάρκου Γιουμπάκη, του πρώτου βιβλιοθηκάριου της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου. Συγγραφείς του ήταν ο ίδιος και ο Μιχάλης Τζεκάκης, που είχε διατελέσει διευθυντής της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης αλλά και διευθυντής της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου εδώ στο Ρέθυμνο.

Ο τουριστικός οδηγός του Δημητρίου Δαφέρμου.

 

Με αφορμή, λοιπόν, την έναρξη της φετινής τουριστικής περιόδου, αξίζει να ξεφυλλίσουμε αυτόν τον τουριστικό οδηγό που γράφτηκε το 1967, πενήντα χρόνια πριν, αν όχι για ιστορικούς λόγους, τουλάχιστον για να δούμε τις υποτυπώδεις υποδομές για τους επισκέπτες, αλλά και τους κατοίκους εκείνης της εποχής, σε αντιδιαστολή με την τουριστική ανάπτυξη που ακολούθησε είκοσι χρόνια αργότερα. Να σημειώσουμε εδώ ότι έξι χρόνια πριν, το 1961, ο καθηγητής Δημήτριος Δαφέρμος είχε επιχειρήσει κάτι ανάλογο, εκδίδοντας τον Πρόχειρο τουριστικό οδηγό της πόλεως και του Νομού Ρεθύμνης, ένα μικρό δεκαεξασέλιδο φυλλάδιο που είχε τυπωθεί στο τυπογραφείο Μανουσάκη στο Ρέθυμνο (τον είχα παρουσιάσει με δημοσίευμά μου τον Δεκέμβριο του 2009).

Οι συγγραφείς του τουριστικού οδηγού Μιχάλης Τζεκάκης και Μάρκος Γιουμπάκης στην είσοδο της Βιβλιοθήκης στην Αγ. Βαρβάρα (Αρχείο οικ. Γιουμπάκη, ηλεκτ. σελ. ΡΕΘΥΜΝΟ-ΙΣΤΟΡΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ).

Ο τουριστικός οδηγός των Γιουμπάκη-Τζεκάκη με τον διακριτικό τίτλο ΡΕΘΥΜΝΟ, στις 192 σελίδες του περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν έναν τουριστικό οδηγό. Εκτός από τη σύντομη ιστορία και τα αξιοθέατα του τόπου, παραθέτει δημογραφικά στοιχεία, χιλιομετρικές αποστάσεις, πληροφορίες για τις συγκοινωνίες, αλλά και όσες άλλες μπορεί να χρειαζόταν ο επίδοξος επισκέπτης του Ρεθύμνου: ξενοδοχεία, ταβέρνες, εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία, κινηματογράφοι, τράπεζες, εφημερίδες που κυκλοφορούσαν, κλινικές, φαρμακεία, αλλά και όλες τις δημόσιες υπηρεσίες. Τα παραπάνω συνοδεύονται από διευθύνσεις και τηλέφωνα, που τότε ήταν τριψήφια! Ο οδηγός συμπληρώνεται από έναν ένθετο χάρτη του νομού Ρεθύμνου μεγάλων διαστάσεων, που πάνω του σημειώνονται οι αρχαιότητες, οι μονές, οι ναοί και τα σπήλαια. Ενδιαφέρον στον χάρτη παρουσιάζει η χάραξη της παλιάς εθνικής οδού, του μόνου δρόμου που υπήρχε τότε και συνέδεε τις πόλεις της Κρήτης, περνώντας από όλα σχεδόν τα χωριά.

Η πλαζ του Ρεθύμνου τη δεκαετία του 1970. (Αρχείο Ειρήνης Χανιωτάκη)

 

Η εποχή που γράφτηκε ο τουριστικός οδηγός αποτελεί κομβικό χρονικό σημείο για τον τουρισμό αλλά και για τη γενικότερη ανάπτυξη του Ρεθύμνου. Δεν γνωρίζουμε αν κυκλοφόρησε πριν ή μετά από την αποφράδα ημέρα της 21^ης Απριλίου, που εγκαταστάθηκε η επτάχρονη δικτατορία στη χώρα. Πάντως είναι η περίοδος που αρχίζουν οι συζητήσεις για την ίδρυση του Πανεπιστημίου Κρήτης, το οποίο, τελικά, ιδρύεται το 1973 και αρχίζει να λειτουργεί το ακαδημαϊκό έτος 1977-1978. Για την ώθηση και την ανάπτυξη που προσέφερε το Πανεπιστήμιο στο Ρέθυμνο, δεν χρειάζεται να πούμε περισσότερα, πέραν του ότι στις σχολές του Ρεθύμνου φοιτούν σήμερα περίπου 18.000 φοιτητές, ενώ την περίοδο που γράφτηκε ο τουριστικός οδηγός ο πληθυσμός της πόλης δεν ξεπερνούσε τις 15.000 κατοίκους.

Επίσης, ο τουρισμός, ως πλουτοπαραγωγικός κλάδος ήταν ανύπαρκτος τη δεκαετία του 1960. Τα ελάχιστα ξενοδοχεία ύπνου που διέθετε το Ρέθυμνο δεν έχουν καμιά σχέση με τη βαριά τουριστική βιομηχανία του σήμερα. Οι αριθμοί είναι χαρακτηριστικοί: περίπου 300 ξενοδοχειακές μονάδες, μικρές και μεγάλες, διαθέτει σήμερα ο νομός Ρεθύμνου, με περίπου 30 χιλιάδες κλίνες. Από αυτές πάνω από το 50% υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή της πόλης του Ρεθύμνου.

Από τα παραπάνω, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, το Ρέθυμνο του 1967 ελάχιστα έμοιαζε με το Ρέθυμνο του σήμερα. Η οικονομική ευμάρεια και η τουριστική ανάπτυξη του 2017 ήταν άπιαστο όνειρο για το «παντέρμο Ρέθεμνος» της περασμένης πεντηκονταετίας. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα και στον τουριστικό οδηγό, ο οποίος καταγράφει διεξοδικά, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τις υποδομές του Ρεθύμνου. Αυτές τις υποδομές θα παρουσιάσουμε εδώ και ο αναγνώστης εύκολα θα καταλάβει τη διαφορά.

 

Συγκοινωνίες

Το πρακτορείο υπεραστικών λεωφορείων Συγγελάκη στην πλατεία 4^ων Μαρτύρων (Αρχείο Αθηνάς Πετρακάκη).

«Το Ρέθυμνο συγκοινωνεί οδικά τρεις φορές την ημέρα με τα Χανιά και με το Ηράκλειο με πολυτελή πούλμαν του ΚΤΕΛ Κρήτης – Πρακτορείον Συγγελάκη, Πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων». Εννοείται πως εκείνα τα χρόνια υπήρχε μόνο η παλιά εθνική οδός, που περνούσε μέσα από όλα τα χωριά για να καταλήξει το λεωφορείο, μετά από ώρες, στα Χανιά ή στο Ηράκλειο. Όσο για ταξί, υπήρχαν όλα κι όλα οχτώ κι έκαναν «πιάτσα» μόνο στην πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων.

«Ατμοπλοϊκή συγκοινωνία με τον Πειραιά προς το παρόν δεν υπάρχει. Όσοι ταξιδεύουν από το Ρέθυμνο εξυπηρετούνται με τα Φέρρυ-Μπωτ «ΦΑΙΣΤΟΣ», «ΣΟΦΙΑ» και «ΜΙΝΩΣ», πρακτορείο Δασκαλαντωνάκη, Πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων». Η ακτοπλοϊκή σύνδεση από τότε ήταν ένα μεγάλο ζητούμενο για το Ρέθυμνο, που παραμένει, δυστυχώς, ακόμα…

 

Ξενοδοχεία

Το τουριστικό ξενοδοχείο ΞΕΝΙΑ τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του (Αρχείο Αθηνάς Πετρακάκη).

Το Ρέθυμνο εκείνα τα χρόνια διέθετε μόνον οχτώ ξενοδοχεία, τα οποία κυρίως εξυπηρετούσαν εμπόρους και όχι τουρίστες, όπως σήμερα. Βρίσκονταν μέσα ή στα όρια της παλιάς πόλης, εκτός από το νεόδμητο ΞΕΝΙΑ, το πολυτελέστερο όλων, που ήταν το πρώτο τουριστικό ξενοδοχείο, κατασκευασμένο από τον ΕΟΤ, «κατηγορίας Β», μόλις μια βαθμίδα κάτω από τα ακριβοθώρητα «Α κατηγορίας» που τα συναντούσε κανείς κυρίως στην πρωτεύουσα.

ΑΚΡΟΠΟΛ, Πλατεία Ηρώων, Κατηγ. Γ’

ΑΧΙΛΛΕΟΝ, οδός Αρκαδίου, Κατηγ. Ε’

ΑΡΚΑΔΙ, οδός Αρκαδίου, Κατηγ. Ε’

ΔΙΕΘΝΕΣ, Πλατεία 4^ων Μαρτύρων, Κατηγ. Ε’

ΕΜΠΟΡΩΝ, οδός Εθν. Αντιστάσεως, Κατηγ. Δ’

ΜΙΝΩΑ, οδός Αρκαδίου, Κατηγ. Γ’

ΞΕΝΙΑ, οδός Ν. Ψαρού, Κατηγ. Β’

ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ, Έναντι Δημοτικού Κήπου, Κατηγ. Ε’

 

Κοσμικές ταβέρνες, εστιατόρια, μαγειρεία, ψησταριές, εξοχικά κέντρα

Και μπορεί το Ρέθυμνο να μη διέθετε αρκετά ξενοδοχεία, αφού δεν είχε πολλούς επισκέπτες, αλλά δεν μπορεί να πει κανείς το ίδιο και για τις ταβέρνες και τα μαγειρεία του.

Έτσι στην πλατεία Κιουλούμπαση συναντάμε τις κοσμικές ταβέρνες «Τρεχαντήρι» και του Τσακάλη. Στην προκυμαία μπορούσε κάποιος να φάει στο εστιατόριο του Ανυφαντάκη και στο «Πάνθεον». Απέναντι από τον Δημοτικό Κήπο υπήρχαν το εστιατόριο του Αποστόλη και η ψησταριά του Κουτσουράκη. Στην πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων, που ήταν το κεντρικότερο σημείο της πόλης, βρίσκονταν το εστιατόριο του Δασκαλογιάννη, το μαγειρείο του Καλλιτσουνάκη και η ψησταριά του Κυριανιτάκη.

Επίσης, μαγειρεία –τα λαϊκά «φαγάδικα» της εποχής–, ο τουριστικός οδηγός μας ενημερώνει ότι ήταν του Βασσάλου στην Πάνου Κορωναίου, του Γρύλλου στην Αγία Βαρβάρα, του Ζαχάρη στην είσοδο του ενετικού λιμανιού, του Παγκάκη στα Πεταλάδικα και του Σιμιτζή στην Εθνικής Αντιστάσεως. Άλλα εστιατόρια ήταν του Λεμονάκη στην πλατεία Ηρώων, το «Ιωνία» στην Αρκαδίου, και του Σιμιτζή απέναντι από το τότε Μουσείο (σημερινή Λότζια). Αν κάποιος επισκέπτης ήθελε να φάει θαλασσινά με θέα το ενετικό λιμάνι, υπήρχε η ταβέρνα του Μανώλη Λιουδάκη.

Την τιμητική τους εκείνα τα χρόνια είχαν τα λεγόμενα «εξοχικά κέντρα» που βρίσκονταν έξω από την πόλη και η επίσκεψη σε αυτά, λόγω έλλειψης μεταφορικών μέσων, ήταν ολόκληρη εκδρομή! Ο τουριστικός οδηγός αναφέρει του Βογιατζή και του Γαβαλά στον Πλατανιά, του Δεληγιώργη πάνω από το Ορφανοτροφείο, του Κατσίκη, του Μπαλωματά, του Παλλάσαρη και τη «Δροσιά» στα Μισίρια, του Κορώνη στον Κουμπέ, του Κόμπου στο Ατσιπόπουλο, του Ρουσάκη στον Άγιο Νικόλαο και του Τσαγκαράκη στη συνοικία των εργατικών κατοικιών.

 

Ζαχαροπλαστεία

Το ζαχαροπλαστείο Σκαρτσιλάκη στον Πλάτανο τη δεκαετία του 1960 (Αρχείο Αθηνάς Πετρακάκη).

 

            Και τα ζαχαροπλαστεία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή τη δεκαετία του ’60, δείγμα ότι οι Ρεθεμνιώτες, παρά τη δύσκολη οικονομική κατάσταση εκείνων των χρόνων, ήξεραν να διασκεδάζουν και να απολαμβάνουν την καθημερινότητά τους. Το σύνολο των ζαχαροπλαστείων βρίσκονταν στα όρια της παλιάς πόλης, γεγονός που μαρτυρά ότι το Ρέθυμνο δεν είχε αναπτυχθεί ακόμα πολεοδομικά και οικιστικά όπως σήμερα. Ο τουριστικός οδηγός αναφέρει δώδεκα ζαχαροπλαστεία, που ασφαλώς δεν είχαν τη μορφή και την ποικιλία των σημερινών.

            Στην πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων υπήρχαν τρία, το «Εθνικόν», του Κανακάκη και του Γ. Νικολαΐδη. Στην οδό Αρκαδίου βρίσκονταν του Ζαμπετάκη, του Κλαψινού, του Τζανιδάκη και του Α. Νικολαΐδη. Στην Κ. Παλαιολόγου, όπως και σήμερα, ήταν το ζαχαροπλαστείο του Σκαρτσιλάκη και αυτό του Σιμιτζή. Τέλος, άλλα ζαχαροπλαστεία ήταν του Κωστάκη στην Εθνικής Αντιστάσεως, του Πατεράκη στη Δημακοπούλου και του Σταυριδάκη στη λεωφόρο Κουντουριώτη.

 

Κινηματογράφοι

Ο θερινός κινηματογράφος ΕΣΠΕΡΟΣ στην περιοχή Καμαράκι.

            Σε μια εποχή που η διασκέδαση ήταν ζητούμενο, ο κόσμος έβρισκε διέξοδο στον κινηματογράφο. Στο Ρέθυμνο κατά καιρούς λειτούργησαν διάφοροι κινηματογράφοι που έγραψαν τη δική τους ιστορία. Το 1967, στον τουριστικό οδηγό των Γιουμπάκη-Τζεκάκη αναφέρονται εφτά κινηματογράφοι, από τους οποίους οι δύο χειμερινοί: η «Ευφροσύνη» και το «Καρτάλειο». Κανείς από τους δύο δεν λειτουργεί σήμερα και τα κτήρια έχουν αλλάξει εμπορική χρήση.

            Αντίθετα, υπήρχαν πέντε καλοκαιρινοί κινηματογράφοι, γεγονός που δείχνει την τάση του Ρεθεμνιώτη σε αυτού του είδους την ψυχαγωγία. Οι θερινοί κινηματογράφοι ήταν τα «Αστέρια» στη Μελισσηνού, ο «Έσπερος» στην οδό Χατζιδάκη, η «Ευφροσύνη» στην Αρκαδίου, η «Όαση» στη Σωχώρα και ο «Παντελής» στην Καλλιθέα. Κι εδώ, σε πείσμα των καιρών, διατηρούνται μόνο τα «Αστέρια», ενώ ο «Παντελής» συνεχίζει ως χειμερινός κινηματογράφος.

 

Εφημερίδες

            Το Ρέθυμνο, η πόλη των Γραμμάτων όπως ακούγεται, πάντα ήταν πρωτοπόρο στη δημοσιογραφία. Από το 1881 που εμφανίστηκε η πρώτη ρεθεμνιώτικη εφημερίδα, κυκλοφόρησαν πολλές εφημερίδες, άλλες βραχύβιες και άλλες με μεγάλο κύκλο ζωής, άλλες ημερήσιες και άλλες εβδομαδιαίες.

            Το 1967 κυκλοφορούσαν στο Ρέθυμνο πέντε εφημερίδες, τρεις ημερήσιες και δύο εβδομαδιαίες, αρκετές ίσως, αν αναλογιστεί κανείς ότι η πόλη του Ρεθύμνου δεν αριθμούσε εκείνα τα χρόνια πάνω από δεκαπέντε χιλιάδες κατοίκους. Σήμερα, με διπλάσιο πληθυσμό, κυκλοφορούν στο Ρέθυμνο δύο ημερήσιες εφημερίδες και μια εβδομαδιαία.

Οι ημερήσιες εφημερίδες που αναφέρονται στον τουριστικό οδηγό ήταν η Κρητική Επιθεώρηση και τα Ρεθεμνιώτικα Νέα, που συνεχίζουν και οι δύο να κυκλοφορούν και σήμερα, καθώς και το Βήμα με εκδότη τον Λυκούργο Καφφάτο που άφησε εποχή στη ρεθεμνιώτικη δημοσιογραφία. Οι εφημερίδες Εμπρός, με εκδότη τον Α. Κεφαλογιάννη, και Νέος Κόσμος, με εκδότη τον Κ. Μαυρουλάκη, ήταν εβδομαδιαίες.

 

Κλινικές, Ιατρεία, Φαρμακεία

Η γυναικολογική κλινική ΛΥΡΑΚΗ στη Λεωφόρου Κουντουριώτη, δίπλα στο σημερινό κτήριο της Φιλαρμονικής (Αρχείο Αθηνάς Πετρακάκη).

Μπορεί σήμερα το Νοσοκομείο του Ρεθύμνου να υπολειτουργεί και να μην υπάρχει καμιά ιδιωτική κλινική, δεν συνέβαινε όμως το ίδιο και τη δεκαετία του 1960. Παρόλο που το δημόσιο Νοσοκομείο λειτουργούσε ήδη από το 1953, οι ιδιωτικές κλινικές φύτρωναν σαν τα μανιτάρια, σε μια εποχή που η φτώχεια μάστιζε τον τόπο. Πράγματι οξύμωρο το γεγονός. Αναφέρουμε τις κλινικές με τον τρόπο και τη σειρά που παρουσιάζονται στον τουριστικό οδηγό:

Βούλγαρη, Γυναικολογική, Δρουλίσκου-Γιαμπού.

Βαρδάκη, Παθολογική, Δρουλίσκου

Δασκαλάκη, Παθολογική, Π. Κουντουριώτου

Κοκονά, Πολυκλινική, Αρκαδίου

Κυανούς Σταυρός, Πολυκλινική, Σ. Δημητρακάκη

Κωνσταντινίδη, Γυναικολογική, Αρκαδίου

Λίτινα, Χειρουργική, Ν. Φωκά

Λυράκη, Γυναικολογική, Π. Κουντουριώτου

Σφηνιά, Χειρουργική, Δρουλίσκου

Σερντεδάκη, Παθολογική, Δρουλίσκου

Χαλκιαδάκη Ε., Παιδιατρική, Ηγ. Γαβριήλ

Χαλκιαδάκη Ρ., Γυναικολογική, Σ. Δημητρακάκη

Ακόμα υπήρχε το ακτινολογικό εργαστήριο του Ν. Βογιατζή στη Ζαμπελίου, τα μικροβιολογικά εργαστήρια της Ε. Βότζη στη Γερακάρη και του Θ. Κατσαντώνη στην Καστρινογιαννάκη, το φυσικοθεραπευτήριο του Π. Μυριοκεφαλιτάκη στην προκυμαία, καθώς και τα οφθαλμολογικά ιατρεία του Καλόφωνου και του Μαράκη.

Τα φαρμακεία βέβαια δεν είχαν την ίδια εξάπλωση που έχουν σήμερα. Ήταν πραγματικά φαρμακοποιεία και όχι φαρμακοπωλεία. Στο Ρέθυμνο το 1967 καταγράφονται τέσσερα, τρία εκ των οποίων συνεχίζουν τη λειτουργία τους ως τις μέρες μας: του Βολακάκη, του Κατσιμπράκη, του Κούνουπα και του Νησιανάκη.

 

Η Βιβλιοθήκη

Ο δικηγόρος Πολύβιος Τσάκωνας και ο Βιβλιοθηκάριος Μάρκος Γιουμπάκης στη Δημόσια Βιβλιοθήκη στην Αγ. Βαρβάρα.

            Ιδιαίτερο κεφάλαιο υπάρχει στον τουριστικό οδηγό για τη Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου. Αυτό δεν είναι τυχαίο, αφού και οι δυο συγγραφείς του τουριστικού οδηγού είχαν άρρηκτα δεμένη τη ζωή τους με αυτόν τον οίκο της γνώσης. Με αφορμή και τα πρόσφατα θυρανοίξια του νέου κτηρίου της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου στην περιοχή του Κουμπέ, παραθέτουμε παρακάτω αυτούσιο το σχετικό κεφάλαιο.

            «Η Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης ιδρύθηκε στις 8 Ιουλίου 1954 και περιλήφθηκε στις διατάξεις του Α.Ν.μ1362/49. Ιδρυτής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης είναι το Σωματείο «Πνευματική Εστία Ρεθύμνης» υπό την προδρεία του Ρεθυμνίου λογίου κ. Πολύβιου Τσάκωνα, το οποίο ιδρύθηκε το 1945.

            Η Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης στεγάζεται σε ιδιόκτητο οίκημα (sic) και λειτουργεί καθημερινά πρωί και απόγευμα, εκτός από το απόγευμα του Σαββάτου και τις δύο προμεσημβρινές ώρες της Κυριακής. Εκτός από τα δυο άνετα αναγνωστήρια, με σύγχρονη επίπλωση, φωτισμό, θέρμανση και αερισμό, λειτουργεί και δανειστικό τμήμα.

Ο συνολικός αριθμός των βιβλίων ανέρχεται σε 12.489 (12/7/1966) εκτός των 3.107 τόμων περιοδικών και εφημερίδων. Στο αρχείο των εφημερίδων της Βιβλιοθήκης αξιόλογη είναι η πλουσιώτατη σειρά όλων σχεδόν των ρεθυμνιακών εφημερίδων από το 1881 (ημερομηνία που εμφανίστηκε η πρώτη ρεθυμνιακή εφημερίδα) μέχρι σήμερα. Εκτός αυτών στη Βιβλιοθήκη και μέσα σε ειδική προθήκη φυλάσσονται χειρόγραφα και σπάνια βιβλία μεταξύ των οποίων εκδόσεις του Μανούτσιο Άλδου, τα «Άπαντα Ελλήνων Κλασσικών, Βενετία 1498», «Ταξίδια, Εντυπώσεις, του Δάπερ» σε Γοτθική και Ελληνική γραφή, εκδόσεις Βενετίας, Λειψίας, Πετρουπόλεως, Μεδιολάνου και Λουγδούνου.

Στις αίθουσές της οργανώνονται τακτικά εκθέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας καθώς και διάφορες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις».

Αυτός, σε αδρές γραμμές, ήταν ο πρώτος ολοκληρωμένος τουριστικός οδηγός του Ρεθύμνου. Ένας οδηγός που γράφτηκε πριν το Ρέθυμνο σημειώσει την αλματώδη τουριστική ανάπτυξη που σήμερα γνωρίζουμε και που αποτέλεσε με τον τρόπο του τον πρόδρομο των σύγχρονων, πολυτελών, τουριστικών οδηγών. Είναι αξιοθαύμαστη η προσπάθεια των συγγραφέων του, του Μάρκου Γιουμπάκη και του Μιχάλη Τζεκάκη, που με τα λιγοστά μέσα που διέθεταν κατάφεραν να συντάξουν έναν αξιοπρεπέστατο οδηγό, που και σήμερα μπορεί να διαβαστεί και να δώσει σημαντικές πληροφορίες στον αναγνώστη.