Μινωικά Ευρήματα στον Μασταμπά

Η περιοχή του Μασταμπά Ρεθύμνου μπορεί να θεωρηθεί ως η περιοχή εκείνη του Ρεθύμνου που βρισκόταν η υστερομινωική πόλη Ρίθυμνα[1]. Σε αυτό συνηγορεί η εύρεση ενός λαξευτού τάφου της υστερομινωικής Γ’ περιόδου (ΥΜΙΙΙ) της φάσης 1350-1250 π.Χ.[2] Η ανεύρεσή του κατά το νότιο κράσπεδο της πόλης, είναι ενδεικτική της ύπαρξης συνοικισμού με το προελληνικό όνομα Ρίθυμνα, από τα ύστερα μινωικά χρόνια[3].

Ο τάφος ανακαλύφθηκε τυχαία τον Ιούνιο του 1947 από τον τότε επιμελητή Αρχαιοτήτων Ν. Ρεθύμνης και Διευθυντή του Μουσείου Ρεθύμνου, καθηγητή Δημήτριο Γ. Δαφέρμο[4]. Στη συμβολή των οδών Σαθά και Μαρκέλλου, δυτικά της τούρκικης δεξαμενής και απέναντι από την αυλή του τότε Γυμνασίου Αρρένων, εργάτες έσκαβαν για να θεμελιώσουν μια καινούργια οικία. Ξαφνικά, το έδαφος υποχώρησε και οι εργάτες βρέθηκαν έκπληκτοι πάνω από έναν περίεργο «κενό». Οι μαθητές του σχολείου, που άκουσαν τη φασαρία και κατάλαβαν ότι κάτι περίεργο συνέβαινε, φώναξαν αμέσως τον καθηγητή τους Δημήτριο Δαφέρμο, που γνώριζαν ότι ήταν και Επιμελητής Αρχαιοτήτων[5]. Ο Δαφέρμος επισκέφθηκε αμέσως το μέρος και αντίκρισε έκπληκτος την οροφή ενός θολωτού τάφου λαξευμένου στην αργιλώδη πρόσβαση του υπερκείμενοι λόφου[6].

Ο Δημήτριος Δαφέρμος

 

Η άμεση επέμβαση του Δαφέρμου διέσωσε τα πολύτιμα ευρήματα από την άγνοια των εργατών, παρά την αντίδραση που συνάντησε από τον ιδιοκτήτη της οικίας[7], που, προφανώς, φοβόταν ότι η εύρεση αρχαίων στα θεμέλια του σπιτιού του θα έθετε σε κίνδυνο την ανέγερση της οικοδομής.

Ο τάφος, στον οποίο δεν βρέθηκε σαρκοφάγος, είχε θάλαμο πεταλοειδούς μάλλον σχήματος, αλλά οι πτώσεις των τοιχωμάτων του κατέστησαν το σχήμα του ακανόνιστο[8]. Ο Δαφέρμος ολοκλήρωσε το σκάψιμο του τάφου, με δαπάνες του Δήμου Ρεθύμνου[9] και έχοντας επίγνωση της αξίας των κτερισμάτων του, τα προφύλαξε με επιμέλεια στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, που τότε στεγαζόταν στη Λότζια, σε ειδική προθήκη, αφού πρώτα αποκαταστάθηκαν από ειδικούς[10]. Τα κτερίσματα που βρέθηκαν ήταν ένας μεγάλος κρατήρας διακοσμημένος με σχηματοποιημένο χταπόδι, ένας κύλικας με ψηλό πόδι με διακόσμηση απλών κροσσωτών ταινιών, κάποιοι ψευδόστομοι αμφορείς και κάποια άλλα πλίθινα αγγεία[11].

Από όλα τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι ο συγκεκριμένος τάφος αποτελούσε τμήμα του πανάρχαιου νεκροταφείου της πόλης που θα ήταν τοποθετημένο στην αργιλώδη και απροσχωμάτιστη, ακόμη, τότε πλαγιά της περιοχής του Μασταμπά. Και ότι  ο παμπάλαιος συνοικισμός της Ρίθυμνας, του οποίου η παρελθονιτική έκταση παραμένει άγνωστη, θα βρισκόταν, μάλλον, πάνω από τη σημερινή θέση Μασταμπάς, προς τους παρακείμενους, δηλαδή, λόφους, λαμβάνοντας υπόψιν ότι η σημερινή περιοχή της πόλης, η έξω των ενετικών τειχών, ήταν στο παρελθόν θαλάσσια λωρίδα και καθιστούσε το φρούριο ακατοίκητη νησίδα και μάλλον λατρευτική και που μέσω προσχώσεων έγινε αργότερα ξηρά και οικοδομήσιμη γη[12].

Υπάρχουν, όμως και αυτοί που μιλούν για έναν μεμονωμένο τάφο, αφού, μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί κανένα άλλο στοιχείο που να παραπέμπει σε οργανωμένο νεκροταφείο.

Τα πράγματα, όμως, δεν είναι ακριβώς έτσι. Υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις, αν όχι αποδείξεις, ότι στη συγκεκριμένη περιοχή έχει βρεθεί και άλλος τάφος.

Ήταν τέλη του 19^ου αιώνα, όταν θεμελιωνόταν η γνωστή μας τούρκικη δεξαμενή, επί της οδού Μαρκέλλου. Ένα σπουδαίο έργο ύδρευσης για την εποχή. Οι εργάτες έβρισκαν διάφορα αρχαία αντικείμενα, πολλά από αυτά κτερίσματα από τάφους, μερικά από τα οποία μπόρεσε να αποκτήσει ο Θεόδωρος Τριφύλλης, ένας από τους σημαντικότερους Ρεθεμνιώτες εμπόρους της εποχής. Η είδηση δεν άργησε να φτάσει στα αφτιά του Τούρκου Διοικητή του Ρεθύμνου, Νουσρέτ πασά, ο οποίος με τη σειρά του ειδοποίησε τον Γενικό Διοικητή Κρήτης. Κάποια στιγμή και ενώ τοποθετούνταν οι πρώτοι μεταλλικοί σωλήνες ύδρευσης, το έδαφος υποχώρησε και επαναλήφθηκε η σκηνή του 1947, που αναφέραμε παραπάνω. Ανασύρθηκαν και τότε ολόκληρα διακοσμημένα αγγεία όμοια με αυτά του τάφου που προείπαμε. Η τουρκική διοίκηση έδρασε άμεσα και τα αγγεία κατασχέθηκαν, παρά τις προσπάθειες του Τριφύλλη, που ήταν μανιώδης συλλέκτης αρχαίων, να αποκτήσει μερικά από αυτά, προσφέροντας υπέρογκα χρηματικά ποσά.  Υπάρχει η πληροφορία ότι αυτά προσφέρθησαν ως δώρο στον Γενικό Διοικητή Κρήτης, Μαχμούτ Τζελαλεδίν πασά, όταν το 1894 ήρθε στο Ρέθυμνο για να εγκαινιάσει τη δεξαμενή[13].

       Τις πληροφορίες τις οφείλουμε στον γνωστό Άγγλο αρχαιολόγο Arthur Evans. Είναι γνωστό ότι ο κατόπιν διάσημος ανασκαφέας της Κνωσού πραγματοποίησε πολύμοχθες έρευνες σε όλη την Κρήτη, πριν αφοσιωθεί στο έργο που τον ανέδειξε. Πέρασε κι από το Ρέθυμνο λίγα χρόνια μετά την τυχαία ανακάλυψη στη Δεξαμενή, το Μάρτιο του 1899, και φιλοξενήθηκε για τρεις μέρες στο σπίτι του Θεόδωρου Τριφύλλη.  Είδε ο Evans στο σπίτι του τα μικροαντικείμενα από την δεξαμενή που μπόρεσε να αποκτήσει, άκουσε και τις περιγραφές του για τα αγγεία και σημείωσε αυτά που ήθελε στο ημερολόγιό του. Τις σχετικές σημειώσεις του τις συμπλήρωσε όμως και με μια άκρως ενδιαφέρουσα για μας παρατήρηση. Τη μεταφέρουμε κατά λέξη: Προφανώς εκεί [εννοεί στην περιοχή της Δεξαμενής] υπήρχε ένα μυκηναϊκό νεκροταφείο…[14]

Το ημερολόγιο που κρατούσε ο Έβανς κατά τις περιοδείες του στην Κρήτη, πριν αφοσιωθεί στις ανασκαφές της Κνωσού, καθαρογράφτηκε και τυπώθηκε πριν από μερικά χρόνια στην Οξφόρδη.  Η έκδοση έχει τον τίτλο  Arthur Evans’s Travels in Crete 1894-1899 (2001). Στις αριστερές σελίδες της έκδοσης παρουσιάζονται αυτούσιες οι χειρόγραφες σημειώσεις και τα ιδιόχειρα σκίτσα του Άγγλου αρχαιολόγου, ενώ στις δεξιές παρουσιάζεται το κείμενο με τυπογραφικά στοιχεία[15].

Από τα παραπάνω καταδεικνύεται ότι ο τάφος του 1947 δεν ήταν ένας μεμονωμένος υστερομινωικός τάφος, αλλά στην περιοχή του Μασταμπά υπήρχε οργανωμένο νεκροταφείο της υστερομινωικής περιόδου. Και αν θεωρήσουμε ως βάσιμη την εκδοχή ότι η περιοχή που βρίσκεται η σημερινή πόλη του Ρεθύμνου δεν υπήρχε στη δεύτερη χιλιετία π.Χ. αλλά δημιουργήθηκε με προσχώσεις αργότερα, τότε πρέπει να αναζητήσουμε τη μινωική πόλη ή οικισμό της Ρίθυμνας νότια του τάφου του Μασταμπά, στην ευρύτερη περιοχή που σήμερα βρίσκεται η εκκλησία και το σχολείο του προαστίου.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Δαφέρμος Δημήτριος. (1967). Το Μινωικόν Ρέθυμνον. Εφ. Κρητική Επιθεώρηση. 14/9/1967.

Εκκεκάκης Γεώργιος. (2002). Ένας ακόμα υστερομινωικός τάφος στο Μασταμπά. Εφ. Κρητική Επιθεώρηση. 24/10/2002

Εκκεκάκης Γεώργιος. (2002). Μια εκπληκτική πληροφορία για το απώτερο παρελθόν του Ρεθύμνου. Εφ. Ρεθεμνιώτικα Νέα. 26-27/10/2002.

Καλοκύρης Κωνσταντίνος. (1998). Η αρχαία Ρίθυμνα. Ρέθυμνο. Μίτος.

Πλάτων Νικόλαος. (1947).  Η αρχαιολογική κίνησις εν Κρήτη κατά τα έτη 1941-1947. Στο Κρητικά Χρονικά 1947, Τ. Α’ τ. Γ, 638-639.

Πλάτων Νικόλαος. (1948). Συμβολή εις το τοπωνυμικόν, την τοπογραφίαν και την ιστορίαν των πόλεων και φρουρίων της Κρήτης. Γ΄ Πόλεις της β. ακτής μεταξύ Δρεπάνου και Δίου Άκρου. Στο Κρητικά Χρονικά 1948, Τ. Β’ τ. Β’, 354.

 

---

[1] Καλοκύρης Κ., 1998, 30

[2] Καλοκύρης Κ., 1998, 30

[3] Πλάτων Ν., 1948, 354

[4] Ο Δημήτρης Δαφέρμος, γεννήθηκε το 1912 στην Αξό της επαρχίας Μυλοποτάμου του Νομού Ρεθύμνης. Πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Φώτη Δαφέρμος, Δάσκαλος και Επιθεωρητής Δημοτικής Εκπαίδευσης, γνωστός και από το λαογραφικό και παιδαγωγικό Περιοδικό «Προμηθεύς ο Πυρφόρος» που εξέδιδε από το 1926 έως το 1941. Ο Δημήτριος Δαφέρμος τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο στο Ρέθυμνο και ακολούθησε ανώτερες σπουδές στην Αθήνα, όπου έλαβε το Πτυχίο της Φιλοσοφικής Σχολής το 1937 και παράλληλα το Πτυχίο βιολιού του Εθνικού Ωδείου Αθηνών. Το 1942 νυμφεύθηκε την Σοφία Σηφογιαννάκη, με την οποία απέκτησαν έξι παιδιά. Σαν καθηγητής Φιλόλογος, υπηρέτησε με γόνιμη παιδαγωγική και επιστημονική δράση σε Γυμνάσια των νομών Ηρακλείου, Χανίων και Ρεθύμνου. Δίδαξε σαν καθηγητής βιολιού στο Ωδείο Ρεθύμνου, μέχρι τον θάνατό του. Η κοινωνική δράση του, ήταν πλούσια και αξιομνημόνευτη,  καθώς δίνει το παρόν σε κάθε φιλοπρόοδη κοινωνική εξόρμηση. Υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος του πνευματικού σωματείου «Πνευματική Εστία», το οποίο δημιούργησε την Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου.

Σαν επιμελητής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνου, ανάσκαψε τον Ιούνιο του 1947, τον πρώτο Μινωϊκό Τάφο του Ρεθύμνου, στην συνοικία Μασταμπάς.

Παράλληλα ασχολήθηκε με την ποίηση και την πεζογραφία. Έργα του:  του «Ανατολές», «Άμοιρη Κρήτη», «Η αρπαγή της Περσεφόνης», «Περιπέτεια στην Κνωσσό», «Φρονίμη».

 

 

[5] Εκκεκάκης Γ., 2002 (2)

[6] Δαφέρμος Δ., 1967

[7] Καλοκύρης Κ., 1998, 106

[8] Πλάτων Ν., 1947, 638-639

[9] Δαφέρμος Δ., 1967

[10] Καλοκύρης κ., 1998, 106

[11] Πλάτων Ν., 1947, 638-639

[12] Δαφέρμος Δ., 1967

[13] Εκκεκάκης Γ., 2002 (1)

[14] Εκκεκάκης Γ., 2002 (2): Το νεκροταφείο χαρακτηρίζεται ως … «μυκηναϊκό» και όχι …«μινωικό»  επειδή ο δεύτερος όρος δεν είχε ακόμα καθιερωθεί. Αυτό έγινε λίγο αργότερα, με την ανάδειξη της Κνωσού και τη δική του δουλειά.

[15] Εκκεκάκης Γ., 2002 (1)