Η Πόρτα της Άμμου

Ανακαλύφθηκε το καλοκαίρι του 2008, κατά τις εργασίες ανάπλασης της πλατείας του Άγνωστου Στρατιώτη, η θεμελίωση τμήματος του οχυρού περιβόλου της πόλης και συγκεκριμένα, σύμφωνα με την αρχαιολογική υπηρεσία, το τμήμα της Πύλης της Άμμου και του παράκτιου τούρκικου προμαχώνα.

Ο γνωστός πίνακας του Ρεθύμνου όπου αριστερά διακρίνονται οι βενετικοί στρατώνες και η πόρτα της Άμμου.

Ο οχυρός περίβολος της πόλης. Το τείχος του Ρεθύμνου άρχισε να κατασκευάζεται το 1540, πάνω στα αρχικά σχέδια του διάσημου βερονέζου αρχιτέκτονα M. Sanmicheli. Επειδή όμως τα σχέδιά του ήταν περίπλοκα και απαιτούνταν μεγάλα κονδύλια για την υλοποίησή τους, αυτά απλοποιήθηκαν. Παρ’ όλα αυτά το τείχος ολοκληρώθηκε το 1570, τριάντα ολόκληρα χρόνια μετά τη θεμελίωσή του εξαιτίας της οικονομικής και όχι μόνο παρακμής που είχε αρχίσει να περιέρχεται η Βενετία.

Το τείχος ξεκινούσε από την ανατολική αμμώδη παραλία της πόλης, που υπήρχε ο προμαχώνας της Santa Barbara, με τα θολωτά καταλύματα των στρατιωτών. Ο προμαχώνας αυτός ήταν ο μοναδικός που χτίστηκε πάνω στα σχέδια του Sanmicheli. Στη συνέχεια το τείχος έκανε γωνία 90ο, και συνεχιζόταν σε ευθεία γραμμή κατά μήκος των σημερινών οδών Γερακάρη κι Δημακοπούλου, μέχρι τη βραχώδη δυτική ακτή. Στο μέσο περίπου της απόστασης υπήρχε ο προμαχώνας της Santa Veneranda, εκεί που σήμερα βρίσκεται η πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων. Στη δυτική του γωνία υπήρχε ο προμαχώνας Kalergi. Τέλος, ακολουθώντας κατά μήκος τη δυτική ακτή, το τείχος κατέληγε στους πρόποδες του λόφου του Παλαιόκαστρου, όπου σήμερα βρίσκεται η Φορτέτζα. Στο σημείο αυτό υπήρχε ένας υποτυπώδης προμαχώνας.

Σε όλο το μήκος του οχυρού περιβόλου της πόλης υπήρχαν τρεις πύλες. Η πρώτη, «η Πόρτα της Άμμου», (Porta di Sabbionara), sabbia = άμμος, βρισκόταν λίγο πριν τον προμαχώνα της Santa Barbara, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η πλατεία του Άγνωστου Στρατιώτη, στην αρχή της οδού Αρκαδίου. Η δεύτερη πύλη, η Μαρμαρόπορτα, βρισκόταν στη δυτική πλευρά του τείχους, στο ύψος του γηπέδου της Σοχώρας. Τέλος, η κεντρική είσοδος, η Πύλη Guora, βρισκόταν δίπλα στον προμαχώνα της Santa Veneranda.

Για την ιστορία πρέπει να αναφέρουμε εδώ ότι οι πύλες των κάστρων εκείνη την εποχή είχαν ξύλινα πορτόφυλλα με μεταλλική εξωτερική επένδυση που τις προφύλασσε από τη φωτιά σε περίπτωση πολιορκίας. Άνοιγαν δε, με την ανατολή και έκλειναν με τη δύση του ήλιου. Μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και αν το άτομο που επιθυμούσε να εισέλθει στην πόλη κατείχε κάποια σημαντική θέση, γινόταν κάποια εξαίρεση και άνοιγαν μετά τη δύση. Ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashley που επισκέφθηκε την Κρήτη το 1834, αναφέρει χαρακτηριστικά «…Φτάσαμε στις πύλες του Ρεθύμνου λίγο μετά τη δύση και, αφού εξηγήσαμε στους άραβες σκοπούς ότι θέλαμε άδεια εισόδου, ένας αγγελιοφόρος στάλθηκε στον κυβερνήτη. Αυτός, ωστόσο, δεν θεώρησε πρέπον να διατάξει το άνοιγμα των πυλών και έτσι αναγκαστήκαμε να κοιμηθούμε σε ένα μικρό σπιτάκι ένα περίπου μίλι μακριά από την πόλη».

Ο προμαχώνας της Αγίας Βαρβάρας. Όπως προείπαμε, το τείχος του Ρεθύμνου άρχισε να κατασκευάζεται το 1540 και η κατασκευή του ξεκίνησε από τον προμαχώνα της Αγίας Βαρβάρας, στο ανατολικότερο σημείο του τείχους. Μάλιστα, σε έγγραφα της εποχής αναφέρεται: «…τον Απρίλιο του 1540, στις 8 του μήνα, στις δύο η ώρα, τοποθετήθηκε στο όνομα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού η πρώτη πέτρα στην Αγία Βαρβάρα και ψάλθηκε μια επίσημη λειτουργία». Ο προμαχώνας αυτός ήταν ο μόνος που στηρίχτηκε πάνω στα σχέδια του Sanmicheli, γι αυτό και ήταν άρτιος κατασκευαστικά.

Edward Lear. Το ανατολικό χερσαίο τείχος του Ρεθύμνου με τους προμαχώνες και τον τούρκικο κουμπέ (ταφική κατασκευή) που δημιούργησε παρερμηνείες στην αποτύπωση της πόρτας της Άμμου.

Όσον αφορά το όνομα του προμαχώνα υπάρχουν δύο εκδοχές. Η μία, πιο επικρατούσα, αναφέρει ότι στην περιοχή υπήρχε μοναστήρι Φραγκισκανών μοναχών, αφιερωμένο στην Αγία Βαρβάρα. Πιθανότατα, στη θέση της μονής χτίστηκε επί τουρκοκρατίας το τζαμί του Καρά Μουσά Πασά. Η δεύτερη εκδοχή έχει να κάνει με την Αγία Βαρβάρα ως προστάτιδα του πυροβολικού. Με την ανακάλυψη των νέων πυροβόλων όπλων, η εκκλησία αρχίζει να συνδέεται με αυτά και η μορφή της Αγίας, της οποίας οι απεικονίσεις ήταν παλιότερα σπάνιες, αυξήθηκαν με τη χρήση των πυροβόλων.

Το μείζον θέμα που προέκυψε, λίγα μόλις χρόνια μετά την αποπεράτωση του τείχους, ήταν η έλλειψη στρατώνων που θα φιλοξενούσαν τους stradioti, το μισθοφορικό βενετικό ιππικό. Λύση στο πρόβλημα έδωσε, σε συνεννόηση με τη βενετική Γερουσία, ο Γενικός προνοητής Κρήτης Gerolamo Capello, όταν το 1609 έδωσε διαταγή να αρχίσουν να χτίζονται οι στρατώνες στο εσωτερικό του προμαχώνα της Αγ. Βαρβάρας.

Το αρχικό σχέδιο περιελάμβανε τη δημιουργία 35 τέτοιων καταλυμάτων, όμως για διάφορους λόγους, ως επί το πλείστον οικονομικούς, μέχρι την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους το 1646, είχαν κατασκευαστεί 28 τέτοια καταλύματα.

Ο τούρκικος παράκτιος προμαχώνας Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, σε συνέχεια του προμαχώνα της Αγίας Βαρβάρας και προς τη μεριά της θάλασσας, κατασκευάστηκε νέος προμαχώνας. Ακριβής ημερομηνία για την κατασκευή του δεν υπάρχει, φαίνεται όμως ότι κατασκευάστηκε τμηματικά. Το σίγουρο είναι ότι υπήρχε το 1850, αφού τότε, για πρώτη φορά παρουσιάζεται σε σχεδιάγραμμα του Άγγλου Wilkinson.

Λεπτομέρεια από το σχέδιο του W. Wilkinson, όπου φαίνονται οι δύο προμαχώνες και ανάμεσά τους η πόρτα της Άμμου.

Ο προμαχώνας ξεκινούσε μετά την πύλη της Άμμου, η οποία βρισκόταν στο βορειότερο σημείο του προμαχώνα της Αγίας Βαρβάρας. Σύμφωνα με περιγραφές του ιταλού αρχαιολόγου Gerola, αρχικά κατασκευάστηκε ένα γωνιακό μεσοπύργιο με πολυάριθμες πολεμίστρες. Αργότερα, προστέθηκε ένα νέο τείχος που συμπλήρωνε τον προμαχώνα. Στο σημείο που ενωνόταν το παλιό με το νεότερο τείχος υπήρχε μια σκοπιά. Από εκεί ξεκινούσε ένα πλάγιο τείχος που κατέληγε στη θάλασσα.

Η πόρτα της Άμμου. Η πόρτα της Άμμου ή Porta di Sabbionara, όπως είπαμε βρισκόταν ανάμεσα στον προμαχώνα της Αγίας Βαρβάρας και τον παράκτιο τούρκικο προμαχώνα, στην αρχή της σημερινής οδού Αρκαδίου, οδού Τσάρων κατά τη Ρωσοκρατία.

Robert Pashley. Άποψη του Ρεθύμνου από ανατολικά το 1834. Το ημικύκλιο που φαίνεται στη βάση του ανεμόμυλου δεν είναι η πόρτα της Άμμου, αλλά ο τούρκικος κουμπές.

Ακριβώς ανατολικά της υπήρχε, τουλάχιστον μέχρι το 1904, κρήνη και μαυσωλείο δύο εξεχόντων Τούρκων αξιωματικών, που σκοτώθηκαν κατά την πολιορκία του Ρεθύμνου το 1646.

Φανταστική απεικόνιση της πόρτας της Άμμου, από το βιβλίο του Τιμ. Βενέρη «Το Αρκάδι δια των αιώνων», βασισμένη στο σκίτσο του Pashley, όπου ο κουμπές «έγινε» πόρτα της Άμμου.

Δυστυχώς, περιγραφή ή καθαρή φωτογραφία της δεν έχουμε για τρεις κυρίως λόγους: Πρώτον, δεν διέθετε, σε σύγκριση με την πύλη Guora, κάποια ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά (π.χ. ανάγλυφο αέτωμα) που θα κέντριζαν το ενδιαφέρον κάποιου περιηγητή ή φωτογράφου για να τη σχολιάσει ή να τη φωτογραφίσει.

Δεύτερον, καταστράφηκε το 1899, λίγα μόλις χρόνια πριν επισκεφθεί την Κρήτη και το Ρέθυμνο ο ιταλός Αρχαιολόγος G. Gerola, ο άνθρωπος στον οποίο η τοπική ιστορία οφείλει τα μέγιστα, αφού εκτός από τις λεπτομερείς περιγραφές των βενετικών μνημείων, μας άφησε και εκατοντάδες φωτογραφίες, δημοσιευμένες σε ένα πεντάτομο μνημειώδες έργο. Ο τρίτος λόγος είναι ότι η πύλη βρισκόταν στο εσωτερικό ενός «Π» που σχημάτιζαν ο προμαχώνας της Αγίας Βαρβάρας και ο τούρκικος προμαχώνας.

Λεπτομέρεια από το κατατοπιστικό σχεδιάγραμμα της Ιωάννας Στεριώτου όπου φαίνεται καθαρά η θέση της πόρτας της Άμμου ανάμεσα στους δύο προμαχώνες.

Η θέση της πύλης, σύμφωνα με τα σχεδιαγράμματα του Wilkinson και της Στεριώτου, δεν βρισκόταν σε άμεση οπτική επαφή με τους περιηγητές που σχεδίασαν το Ρέθυμνο από την ανατολική παραλία, ούτε με αυτούς, τους λίγους, που ήθελαν μια αναμνηστική φωτογραφία ευρισκόμενοι στην αμμουδερή παραλία και έχοντας πίσω τους ως φόντο το Ρέθυμνο και το τείχος του.

Ρώσοι στρατιώτες έξω από το χερσαίο τείχος, στην παραλία του Ρεθύμνου. Λόγω της συγκεκριμένης γωνίας της φωτογραφικής λήψης, η πόρτα της Άμμου δεν φαίνεται.

Για να μπορέσεις να βρεθείς στη σωστή οπτική γωνία, ακριβώς απέναντι και κάθετα στην πόρτα της Άμμου έπρεπε να βρίσκεσαι στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η οδός Χορτάτση. Έτσι, εκτός από κάποια ατυχή, λόγω πλάνης, σχεδιαγράμματα, στα οποία έχει αναφερθεί κατά καιρούς ο Γ.Π. Εκκεκάκης, σήμερα σώζονται μόνο δύο φωτογραφίες της πύλης της Άμμου και αυτές έχοντας την πύλη ως φόντο και όχι ως κύριο θέμα. Η πρώτη δημοσιεύτηκε και πρόσφατα από τον κ. Εκκεκάκη (εφ. Ρέθεμνος, 22/11/2008) και παρουσιάζει το εσωτερικό της πύλης από την πλευρά της οδού Αρκαδίου.

Εσωτερική άποψη της πόρτας της Άμμου με το τζαμί του Καρά Μουσά πασά σε σχέδιο Γ.Π. Εκκεκάκη.

Η δεύτερη φωτογραφία παρουσιάζει την πύλη της Άμμου εξωτερικά κατά τη διάρκεια της κατεδάφισής της το 1899, μετά την ημερήσια διάταξη αριθμός 17, στις 19 Απριλίου 1899, που εξέδωσε η τότε ρωσική κατοχική διοίκηση του Ρεθύμνου, μέσω του επικεφαλής της συνταγματάρχη Θεόδωρου Δε Χιοστάκ, η οποία ανέφερε: «Επιτρέπω εις τους κατοικούντες εις το άκρον της οδού Τσάρου (οδός Αρκαδίου) κατοίκους της πόλεως Ρεθύμνης να κατεδαφίσωσι δι’ ιδίων εξόδων το παρακείμενον εις τα οικίας αυτών μέρος του τείχους, υπό τον όρον να αγοράσωσιν από την Δημαρχίαν της πόλεως το γήπεδον όπερ κατελάμβανεν το εν λόγω τείχος…».

Η κατεδάφιση της πόρτας της Άμμου.

Πάντως, με τα λιγοστά στοιχεία που διαθέτουμε, η πύλη είχε δυο πεσσούς ύψους δύο περίπου μέτρων. Από τον ένα πεσσό ξεκινούσε μια ημικυκλική κατασκευή άγνωστου ύψους και πλάτους που κατέληγε στον άλλο, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό σε κανένα σημείο της.

Τα θεμέλια της πόρτας της άμμου και το βενετσιάνικο ή τούρκικο λιθόστρωτο. Έτσι, η πύλη της Άμμου και το τείχος του Ρεθύμνου έπεσαν στο βωμό της επέκτασης της πόλης. Τα μοναδικά στοιχεία που έχουμε για να μας τα θυμίζουν είναι τα θεμέλιά τους, τα οποία ανακάλυψε τυχαία η αρχαιολογική σκαπάνη. Το μόνο που μένει τώρα είναι να δούμε με ποιον τρόπο θα γίνει η ανάδειξή τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δερεδάκης Νίκος. (2003). Η πύλη Guora. Εφ. Ρέθεμνος, 20/7/2003.

• Δερεδάκης Νίκος. (2008). Οι βενετικοί στρατώνες στην πόλη του Ρεθύμνου. Εφ. Ρέθεμνος, 21/6/2008.
• Δημακόπουλος Ιορδάνης. (2001). Τα σπίτια του Ρεθέμνου, Αθήνα. Τ.Α.Π.Α.
• Εκκεκάκης Γεώργιος. (1997). Τσ’ Άμμος η πόρτα. Εφ. Ρεθεμνιώτικα Νέα, 14/10/1997.
• Εκκεκάκης Γεώργιος. (2008). Η πόρτα της Άμμου. Εφ. Ρέθεμνος, 22/11/2008.
• Μουτσόπουλος Νικόλαος. (1973). Η παλαιά πόλη του Ρεθύμνου. Θεσσαλονίκη.
• Παπιομύτογλου Ιωάννης (επιμέλεια). (2007). Ημερήσιες διατάξεις της ρώσικης διοίκησης στο Ρέθυμνο. Ρέθυμνο. Δ.Κ.Β.Ρ.
• Pashley Robert. (1994). Ταξίδια στην Κρήτη. Μετάφραση-επιμέλεια Δάφνη Γόντικα. Ηράκλειο. Σύνδεσμος Τ.Ε.Δ.Κ. Κρήτης.
• Σπανδάγος Γιάννης. (1998). Ρέθυμνο 1900 στο Ρέθυμνο 1898-1913 από την Αυτονομία στην Ένωση. Ρέθυμνο. Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης. Ρέθυμνο.
• Στεριώτου Ιωάννα. (1992). Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1540-1646). Αθήνα. Τ.Α.Π.Α.