Χάρη Παπαδάκη: Περιήγηση Σκοτεινής Κρήτης

 

Με τον Χάρη γνωριστήκαμε το 2002, περίοδο που ήταν Νομαρχιακός Σύμβουλος, Γραμματέας του Νομαρχιακού Συμβουλίου και μάχιμος δικηγόρος. Χώρος της γνωριμίας μας ήταν το πατάρι της εφημερίδας Ρέθεμνος, που την περίοδο εκείνη γίνονταν πλείστες μαζώξεις και συζητήσεις, ποικίλου περιεχομένου. Την περίοδο εκείνη κάναμε και οι δυο μας τα πρώτα μας βήματα στην τοπική ιστορική έρευνα και ιστοριογραφία.

Λίγα χρόνια μετά συνιδρύσαμε, μαζί με τον Γιώργο Φρυγανάκη και τον αείμνηστο Μιχάλη Παπαδάκη (Δάνδολο) το ιστορικό site «Άγονη Γραμμή» που ευτύχησε να κυριαρχήσει στην τοπική ηλεκτρονική ιστοριογραφία για αρκετά χρόνια, εκδίδοντας, μάλιστα και τρία έντυπα τεύχη.

Το 2005 μου εμπιστεύτηκε την παρουσίαση του πρώτου του ιστορικού βιβλίου, «Τα Χασαπιά του Ρεθύμνου και όχι μόνο», του πρώτου ανατρεπτικού ιστορικού πονήματος της Ρεθεμνιώτικης ιστοριογραφίας. Ήταν η πρώτη βιβλιοπαρουσίαση που έκανα, και γι αυτό τον ευχαριστώ δημόσια και από αυτό το βήμα.

Έκτοτε συνεχίσαμε τη συνεργασία μας. Το 2008 ήμουν συντονιστής στην παρουσίαση του βιβλίου του, «Οι Αφρικανοί στην Κρήτη-Χαλικούτες», ενώ το 2013 παρουσίασα το άλλο βιβλίο του Χάρη, «Οίκοι ανοχής στην Πολιτεία της ανοχής».

Αυτό που κυριαρχεί σε όλα ανεξαιρέτως βιβλία του Χάρη Παπαδάκη, που τα υπογράφει ως Νταραμανελίτης, προσωνύμιο δανεισμένο από το περίφημο βιβλίο του Γιάννη Δαλέντζα, είναι αφενός η επιλογή των πρωτότυπων και άγνωστων θεμάτων που πραγματεύεται και αφετέρου η μοναδική γλώσσα που χρησιμοποιεί, εμπλέκοντας τον αφτιασίδωτο καταγγελτικό και σκωπτικό λόγο μέσα στον καταιγισμό των ιστορικών πληροφοριών.

Για πρώτη φορά άκουσα από το στόμα του Χάρη τη λέξη «αρκοσόλιο», πριν από δυο-τρία χρόνια σε ένα βραδινό, «Μυστικό Δείπνο» στο Μοναστήρι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στη Φοινικιά Σελλίων. Τότε, ο Χάρης, με οδήγησε, μέσα στα σκοτάδια, σε μια παλιά, μισογκρεμισμένη κατασκευή και με έντονο ύφος, προσπαθούσε να μου εξηγήσει τι ακριβώς ήταν αυτό. Να σας πω την αλήθεια, ούτε έδωσα μεγάλη σημασία ούτε πολυκατάλαβα τι εννοούσε ο «ποιητής». Μια παρόμοια «βόλτα» μου είχε κάνει ο Χάρης πριν από αρκετά χρόνια, όταν με οδήγησε πιεστικά ένα βράδυ στον αιγυπτιακό φάρο του λιμανιού του Ρεθύμνου για να μου δείξει, λέει, την αραβική επιγραφή στο υπέρθυρο του φάρου.

Και έτσι φτάσαμε στις 12 Σεπτεμβρίου του τρέχοντος έτους, όπου ο Χάρης μου παρέδωσε μετά βαΐων και κλάδων το νέο του πόνημα: «Περιήγηση σκοτεινής Κρήτης». «Διάβασέ το προσεκτικά και πες μου πώς σου φαίνεται», μου είπε, με κοφτό ύφος. Κάτω, βέβαια, από το γενάκι του διέκρινα ένα μειδίαμα ικανοποίησης και το βλέμμα του ήταν σπινθηροβόλο, όπως είναι πάντα όταν ολοκληρώνει μια μακροχρόνια και εργώδη ερευνητική προσπάθεια.

Ποια είναι όμως αυτή η σκοτεινή Κρήτη που περιηγείται ο Χάρης Παπαδάκης; Αναμφίβολα πρόκειται για περίεργο και μυστηριώδη τίτλο, που επιτείνεται με το λιτό και απέριττο, σκούρο μπλε, σχεδόν μαύρο εξώφυλλο του βιβλίου.

Ο Χάρης, για μια ακόμη φορά κάνει την ανατροπή! Αφήνει τον κόσμο των περιθωριακών και των κατατρεγμένων, που ασχολήθηκε στα προηγούμενα βιβλία του και καταπιάνεται με τον χώρο των νεκρών. Το απόλυτο σκοτάδι και την παραμέληση που αποπνέουν τα νεκροταφεία και τα ταφικά μνημεία της Κρήτης από αρχαιοτάτων χρόνων και φτάνει σχεδόν στο σήμερα.

Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα, έχει δύο αναγνώσεις. Η πρώτη, η πιο επιφανειακή, αφορά μια σύντομη αλλά μεστή και πλήρη καταγραφή της ιστορίας της Κρήτης. Ο συγγραφέας, στα πρώτα έξι κεφάλαια του βιβλίου, καταγράφει την ιστορία του νησιού, χωρισμένη σε ιστορικές περιόδους. Ξεκινά από την πρώτη βυζαντινή περίοδο, για την οποία έχουμε ελάχιστα ιστορικά στοιχεία, συνεχίζει με την αραβοκρατία και τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο, παρουσιάζοντας με τον δικό του, «νταραμανελίτικο» τρόπο την ιστορία για τα 12 αρχοντόπουλα, που κινείται ανάμεσα στον θρύλο και την ιστορία. Στη συνέχεια μας παρουσιάζει τη μακραίωνη βενετοκρατία και προχωρά στην οθωμανοκρατία, χωρίς να παραλείψει τη δεκάχρονη περίοδο της αιγυπτιακής κατοχής. Καταγράφει την περίοδο της διεθνούς κατοχής και της αυτονομίας και ολοκληρώνει την ιστορική γραμμή με τη ναζιστική κατοχή του 1941-45. Μη μπορώντας να ξεφύγει από το κοινωνικοϊστορικό του παρελθόν, ο Χάρης δεν ξεφεύγει από τον πειρασμό να αφήσει ασχολίαστο την Κρήτη των «Άλλων». Τις μειονοτικές, αλλά εξόχως ενδιαφέρουσες, ομάδες των λεπρών, των Αρμενίων και των Εβραίων.

Η δεύτερη ανάγνωση του πονήματος του Χάρη Παπαδάκη, είναι αυτή που παραπέμπει και στον τίτλο του εξωφύλλου: «Περιήγηση σκοτεινής Κρήτης». Όπως αναφέρει ο ίδιος στον επίλογο του βιβλίου του, που αποτυπώνεται και στον σελιδοδείκτη που περιέχεται στο βιβλίο, «Ως ιστοριοδίφης αρχικά ξεκίνησα μια καταγραφή τοπικών ταφικών μνημείων, προκειμένου να ευαισθητοποιήσω τους ανθρώπους να σέβονται την πολιτιστική αξία τους. Στην πορεία της έρευνάς μου, διαβάζοντας την ιστορία της Κρήτης, και ερευνώντας τη σκοτεινή πλευρά της, συνάντησα ξεχασμένες ψηφίδες του τόπου και τις συγκέντρωσα ώστε να διασωθούν, έστω, βιβλιογραφικά και φωτογραφικά».

Ας δούμε, όμως, αυτές τις «ξεχασμένες ψηφίδες» που συνάντησε, ερεύνησε ιστορικά, συγκέντρωσε και μας παρουσιάζει ο συγγραφέας.

Το πρώτο ταφικό μνημείο που παρουσιάζεται στο βιβλίο, που προκαλεί εντύπωση, είναι οι παλαιοχριστιανικές κατακόμβες στο χωριό Στέρνες Ακρωτηρίου Χανίων, μοναδικές στην Κρήτη. Δυστυχώς, όπως αναφέρει ο Χάρης, «το μοναδικό αυτό μνημείο, το οποίο επισκέφθηκα το 2023, διασώθηκε επί αιώνες, γλίτωσε από πολέμους και βομβαρδισμούς, αλλά καταστράφηκε, σχεδόν ολοσχερώς, από δική μας εγκληματική αμέλεια των τελευταίων δεκαετιών».

Την περίοδο της Βενετοκρατίας στην Κρήτη, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, η άρχουσα τάξη, λαϊκοί και κλήρος, ενταφιάζονταν στους περιβόλους ή και μέσα στους πολυάριθμους καθολικούς ναούς και μοναστήρια, αλλά και σε ορθόδοξους ναούς της επαρχίας. Ήμουν αυτόπτης μάρτυρας, πριν από δύο περίπου δεκαετίες, όταν γίνονταν αρχαιολογικές εργασίες στον ναό του Αγίου Φραγκίσκου, που σήμερα στεγάζει, προσωρινά, το αρχαιολογικό μουσείο της πόλης μας, όταν ανακαλύφθηκαν πολλοί τάφοι με οστά στο δάπεδο του κτηρίου. Αυτοί καταγράφηκαν και μετά σκεπάστηκαν από το νέο δάπεδο του μνημείου.

Για την περίοδο της οθωμανοκρατίας στην Κρήτη, ο Χάρης Παπαδάκης κάνει εκτενή αναφορά για τα χριστιανικά και μουσουλμανική κοιμητήρια και στους τέσσερις νομούς της Κρήτης, με έμφαση, βέβαια, στις μεγάλες πόλεις του νησιού.

Ειδικά για το Ρέθυμνο, αναφέρεται στο κοιμητήριο της Παναγίας της Μεσαμπελίτισσας, το γνωστό παλιό νεκροταφείο του Ρεθύμνου, πίσω από τον ναό του Αγίου Κωνσταντίνου, το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί περίπου το 1700.  

Αναφορικά με το μουσουλμανικό νεκροταφείο του Ρεθύμνου, τα γνωστά «μεζάρια», αυτό βρισκόταν νότια της παλιάς πόλης και καταλάμβανε έκταση περίπου 60 στρεμμάτων. Η μεγάλη του έκταση και το πλήθος των τάφων, οφειλόταν στην απαγόρευση της μουσουλμανικής θρησκείας για την εκταφή και την επαναχρησιμοποίηση των τάφων. Σήμερα, η έκταση αυτή καλύπτεται από τον χώρο του 3^ου Γυμνασίου-Λυκείου, του δημοτικού πάρκινγκ των 4^ων Μαρτύρων καθώς και του δημοτικού Κήπου και είχε απαλλοτριωθεί το 1919, πριν φύγουν δηλαδή οι Μουσουλμάνοι από το Ρέθυμνο.

Ιδιαίτερη αναφορά κάνει ο συγγραφέας στις «μεζαρόπτετρες» τις επιτύμβιες στήλες που βρίσκονταν πάνω από τα μνήματα. Πάμπολλες από αυτές διασώζονται σε όλη την Κρήτη, πολλές από αυτές κοσμούν ιδιωτικές κατοικίες και ξενοδοχεία, άγνωστο, βέβαια, πώς βρέθηκαν σε αυτές, ενώ στο Ρέθυμνο μπορούμε να τις συναντήσουμε στον αύλειο χώρο του τζαμιού του Καρά-Μουσά πασά, στην οδό Αρκαδίου, καθώς και σε κτήριο της Φορτέτζας, υπό την εποπτεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας.

Για την επόμενη, βραχύβια, αλλά άκρως σημαντική ιστορική περίοδο για την Κρήτη, αυτή της Αυτονομίας, ή Διεθνούς Κατοχής, όπως την ονομάζει ο συγγραφέας, ο Χάρης καταπιάνεται με τα κοιμητήρια των Ρώσων, των Άγγλων των Γάλλων και των Ιταλών, που στρατεύματά τους αποτελούσαν τις δυνάμεις κατοχής για την εύθραυστη και ευαίσθητη περίοδο της μετάβασης από την Οθωμανοκρατία στην αυτόνομη Κρητική Πολιτεία.

Ειδικά στο Ρέθυμνο βρέθηκαν οι ομόδοξοί μας Ρώσοι στρατιώτες που συνοδεύονταν και από καθολικούς Πολωνούς, αφού η Πολωνία ήταν τότε μέρος της μεγάλης ρωσικής αυτοκρατορίας. Οι Ρώσοι στρατιώτες που σκοτώθηκαν σε μάχες ή πέθαναν από φυσικά αίτια, ανέρχονταν περίπου σε εκατό (100) και τάφηκαν στο κοιμητήριο του Αγίου Κωνσταντίνου. Σήμερα, ελάχιστοι από αυτούς τους τάφους σώζονται, αφού όπως αναφέρει με νόημα ο συγγραφέας «η καταστροφή των περισσότερων ρώσικων τάφων έγινε εξαιτίας της εμπορευματοποίησης του χώρου του νεκροταφείου, αφού τα ίδια τα μνήματα είχαν πουληθεί».

Το καθολικό ή πολωνικό νεκροταφείο του Ρεθύμνου βρίσκεται και σήμερα στη συμβολή των οδών Τιμολέοντος Βάσσου και Κριάρη και αρχικά βρίσκονταν εκεί 24 τάφοι. Ο χώρος σήμερα είναι μη επισκέψιμος και χορταριασμένος, ενώ υπάρχει μελέτη για τη δημιουργία πάρκου και ανέγερση σχετικού μνημείου.

Στο 5^ο κεφάλαιο με τίτλο στην «Κρήτη των άλλων», ο Χάρης ασχολείται με τις αγαπημένες του περιθωριακές και ολιγομελείς πληθυσμιακές ομάδες. Αναφέρεται στους χώρους που τάφονταν οι λεπροί, οι μουσουλμάνοι που κατάφεραν να παραμείνουν στο νησί μετά την ανταλλαγή, οι λίγοι καθολικοί Φράγκοι, οι Αρμένιοι και οι Εβραίοι, που αποτελούσαν μικρή, αλλά ισχυρή μειονοτική ομάδα του κρητικού πληθυσμού.

Ο συγγραφέας ολοκληρώνει την ιστορική του περιδιάβαση με τη ναζιστική κατοχή και τα νεκροταφεία, συμμαχικά και γερμανικά, που δημιουργήθηκαν μετά τη φονική μάχη της Κρήτης, καθώς και τα, εν πολλοίς, άγνωστα νεκροταφεία για τους Ιταλούς νεκρούς της περιόδου. Να υπενθυμίσουμε εδώ, ότι το γερμανικό νεκροταφείο στο Ρέθυμνο υπήρχε στην περιοχή του Μασταμπά, που με το πέρασμα του χρόνου και την ανακομιδή των λειψάνων, ανήκει πλέον σε ιδιώτη και μόνο ένας πέτρινος τοίχος θυμίζει την πρότερή του χρήση.

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τον «σκοτεινό τουρισμό» που ουσιαστικά αποτελεί και στόχο ανάδειξής του μέσα από το πόνημα του Χάρη Παπαδάκη. Ο όρος αναφέρεται σε τουριστικά αξιοθέατα που συνδέονται με πολέμους, γενοκτονίες και άλλα τραγικά γεγονότα. Σε αυτά, αναντίρρητα, σημαίνουσα θέση κατέχουν τα κοιμητήρια, όλων των ιστορικών περιόδων. Ο Οργανισμός Σημαντικών Κοιμητηρίων της Ευρώπης, αναφέρει ο συγγραφέας, έχει σκοπό του την ανάδειξη των κοιμητηρίων ως χώρων πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε αυτόν τον Οργανισμό περιλαμβάνονται 179 κοιμητήρια που βρίσκονται σε 22 ευρωπαϊκές χώρες. Από την Ελλάδα έχουν ενταχθεί δέκα δημοτικά κοιμητήρια, εξ’ ολοκλήρου η τμηματικά, προεξέχοντος του Α’ Κοιμητηρίου του Δήμου Αθηναίων, εξαιτίας των τόσων νεότερων, περίτεχνων ταφικών μνημείων που φιλοξενεί. Ο συγγραφέας, λοιπόν, καταληκτικά, εμμέσως πλην σαφώς καλεί την αυτοδιοίκηση της Κρήτης να δει με ένα διαφορετικό μάτι τα οφέλη που μπορεί να έχει αυτός ο σκοτεινός τουρισμός, με τα ταφικά μνημεία που διαθέτει το νησί, για την ανάπτυξη και μιας άλλης μορφής εναλλακτικού τουρισμού.

Κλείνοντας και με την ελπίδα να μην σας κούρασα, θα ήθελα και από αυτό το βήμα να συγχαρώ τον εκλεκτό μου φίλο Χάρη Παπαδάκη, για τη θεαματική και τόσο πρωτότυπη επάνοδο στα κρητολογικά Γράμματα.

Χάρη μας έλειψες! Και η κατάμεστη αίθουσα του Ωδείου το επιβεβαιώνει!

WELL COME AGAIN TO THE CLUB!!!

Η παρουσίαση του βιβλίου πραγματοποιήθηκε στο Ωδείο Ρεθύμνου την Κυριακή 12 Οκτωβρίου 2025