Η παράδοση για τα 12 Αρχοντόπουλα της Κρήτης

 

Η ιστορία που αφορά τον θρύλο ή την παράδοση για τα 12 Αρχοντόπουλα της Κρήτης, έχει απασχολήσει και έχει σχολιαστεί από όλους τους ιστορικούς που κατά καιρούς έχουν ασχοληθεί, σοβαρά, με την Ιστορία του νησιού. Αιτία για αυτή την παράδοση είναι ένα αυτοκρατορικό χρυσόβουλο, μια αυτοκρατορική διαταγή, δηλαδή, από τον Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Αλέξιο Β’ Κομνηνό, που συνυπογράφει και ο γιος του Ισαάκιος, το 1182. Το χειρόγραφο αυτό χρυσόβουλο, που παρατίθεται από κάτω, βρέθηκε στην Μονή Γωνιάς στην Κίσσαμο.

«Αλέξιος Κομνηνός και πορφυρογέννητος, βασιλεύς Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και καθολικός διάδοχος των μακαρίων βασιλέων του Ιορδάνου και πάσης Αιγύπτου, Αραβίας, Φρυγίας, Μεσοποταμίας και του Εύξεινου Πόντου και έως εις τας Βρετανικάς νήσους, Ευρώπης και πάσας Αρμενίας, Κιλικίας, Ελλάδος και πάσης οικουμένης, από την Ανατολήν έως την Δύσιν και από Βορρά εις Νότον. Βοηθός του Παναγίου Τάφου του Σωτήρος Χριστού και του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού και των ετέρων Αγίων Τόπων της Ιερουσαλήμ, υπέρμαχος των πιστών και ορθοδόξων χριστιανών και ρεφερανδάριος δι αυτούς προς την αγίαν ορθόδοξον ημών πίστιν.

Διά της εξουσίας ταύτης γράφομεν προς εσάς τους κατοίκους της Κρήτης, όπου ωσάν άφρονες και λωλοί, όπου ιδία σας θελήσει γίνεσθε, καθώς και οι παρέμπροσθέν σας, όπου εκατοίκουν εις αυτό το νησί, πιστοί και άπιστοι, εγίνατε απειθείς της ημών βασιλείας και αφανιστήκατε από τον κρατταιόν στρατηγόν Βελισσάριον, από τον πρώην ημών αγιώτατον βασιλέα μέγαν Ιουστινιανόν, και πάλιν από τον κραταιόν Φωκάν και μετέπειτα από τον ανδρειωμένον και δυνατόν εις τους πολέμους Βάρδαν τον Θαλασσινόν, Πατρίκιον και Επίτροπον του ορθοδόξου Βασιλέως Ρωμανού του Αργυροπούλου, και τούτον όλον εγένετο διά την παράβασιν και αποστασίαν, καθώς και εσείς τώρα κάνετε και γίνεσθε απειθείς της της ημών βασιλείας, κυριεύοντες το νησί της Κρήτης, όπου δεν δίδετε βασιλικά δοσίματα και τους Κριτάς και Επιτρόπους της ημών Βασιλείας δεν δέχεσθε, αλλά με πολλήν εντροπήν και καταφρόνεσιν εις ημάς τους αποστέλλετε.

Διά τούτο με βουλήν Συνοδικήν των Παναγιωτάτων Πατριαρχών και ετέρων Αρχιερέων και με γνώμην ολωνών των Αρχόντων της βασιλικής βουλής διά τον τέλειον και ακατάκριτόν σας αφανισμόν, ολωνών όπου κατοικείτε εις το νησί της Κρήτης, γυναικών και παιδιών και πραγμάτων σας, πέμπομεν ένα μέρος μικρόν από τας δυνάμεις του βασιλείου ημών, ήγουν κάτεργα Ρ’ (100 καράβια) και ξεχωριστά το κάτεργο το βασιλικόν, όπου με αυτό στέλνω διά Βασιλέα και Επίτροπόν μας τον μυριοπόθητονκαι φίλτατόν μου υιόν Ισαάκιον, ομού με τους παρόντες ιβ’ (12) γενεών Άρχοντας της ημών Βασιλείας και Βουλής, με τέλος αποφασιστικόν διά την εξολόθρευσιν και αφανισμόν σας, ανδρών, γυναικών και παιδιών και όπου ακόμη ούτε εσείς, ούτε οι πρώτοι σας, ούτε ειδέτε την ούτε ηκούσατέ την και όλους σας θέλω μαζώξει διά να παιδευθήτε με τυρανισμούς και σκληρούς θανάτους και κατά κράτος χαλασμούς, ωσάν ατοί σας αιτία διά την άμετρόν σας εξωφρένειαν. Ταύτα όλα σας γράφω και ευθέως όπου εγγίξωσι τα κάτεργα θέλετε υπάγει να προσκυνήσετε και να υποταχθήτε, θέλετε έχει παραμικράν συμπάθειαν, ειδέ και κάμετε αλλέως, θέλετε αφανισθή κατά κράτος με απόφασιν της παρούσης βουλής όπου είναι αμετασάλευτος. αρπβ’. (1182)

+ Ο εν Χριστώ Βασιλεύς περιπόθητος υιός και ημέτερος επίτροπος Ισαάκιος

+ Καγώ ο πατήρ αυτού Αλέξιος, έτι δε και οι εμοί ιβ’ αρχοντόπουλοι

Ιωάννης Φωκάς, Κωνσταντίνος Βαρούχας, Μαρίνος Σκορδύλης, ημέτερος ανεψιός και μέγας Στρατάρχης, Λέων Μουσούρος, Φίλιππος Γαβαλάς, ημέτερος συγγενής, Ανδρέας Μελισσηνός, Θωμάς Αρκολέος, Δημήτριος Βλαστός, Ευστάθιος Χορτάζης, Νικηφόρος Αργυρόπουλος και Αργυροσαφανίτης, Ματθαίος Καλαφάνης, Λουκάς Λίθινος».

Σύγχρονες ιστορικές έρευνες έχουν καταλήξει ότι το συγκεκριμένο χρυσόβουλο, είναι μεν παλιό, αλλά δεν είναι αυθεντικό. Δημιουργήθηκε στα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας, ώστε οι παλιές βυζαντινές οικογένειες της άρχουσας τάξης που είχαν παραμείνει στο νησί, να «εκβιάσουν» και να πείσουν με κάποιον τρόπο την νέα βενετική διοίκηση ότι οι μεγάλες γαίες που κατείχαν ως μεγαλογαιοκτήμονες, τους είχαν δοθεί με το συγκεκριμένο χρυσόβουλο. Πράγματι, κατά την περίοδο της δυναστείας των Κομνηνών, είχαν παραχωρηθεί μεγάλες εκτάσεις έγγειας ιδιοκτησίας σε ντόπιους άρχοντες της Κρήτης και από τα τέλη του 12^ου αιώνα (περίοδο που αναφέρει και το χρυσόβουλο) είχε δημιουργηθεί στην Κρήτη μια ισχυρή τάξη γαιοκτημόνων από αυτοκρατορικές δωρεές σε ανθρώπους που είχαν προσφέρει μεγάλες πολιτικές και στρατιωτικές υπηρεσίες. Αυτοί ήταν οι λεγόμενοι προνοιάριοι και επισκεπτίται. Αυτοί ήθελαν να συνεχίσουν να έχουν ισχυρή θέση στην νέα τάξη πραγμάτων που εγκαθίδρυσαν οι Βενετοί, αποτελώντας την τάξη των Κρητικών Ευγενών, πίσω από τους Βενετούς Ευγενείς, που οι νέοι κατακτητές είχαν φέρει από την Βενετία, με τη μορφή αποικισμού και στους οποίους είχαν δοθεί μεγάλες εκτάσεις της κρητικής γης ως φέουδα.

Η αλήθεια, βέβαια, μπορούμε να πούμε λαϊκά, ότι κρύβεται κάπου στη μέση. Είναι δεδομένο ότι η Β’ βυζαντινή περίοδος (961-1204), που ξεκινά με την ανακατάληψη της Κρήτης από τους Σαρακηνούς από τον Στρατηγό και μετέπειτα αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Νικηφόρο Φωκά και τελειώνει με την κατάληψη της νήσου από τους Βενετούς, είναι μια από τις πιο σκοτεινές και ιστορικά άγνωστες περιόδους της Κρήτης, αφού ελάχιστα ιστορικά στοιχεία έχουν διασωθεί.

Μετά, λοιπόν, από την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς, ο Νικηφόρος Φωκάς εγκατέστησε παλαίμαχους στρατιώτες του, κατά την πάγια συνήθεια της αυτοκρατορίας, σε εύφορες περιοχές του νησιού, ώστε να δημιουργηθούν ισχυρά πολιτικά ερείσματα στο νησί, που είχαν χαθεί μετά τα 150, σχεδόν, χρόνια της αραβοκρατίας. Οι νέοι αυτοί κάτοικοι ήταν Αρμένιοι, «Ρωμαίοι», όπως τους αποκαλεί ο ιστορικός Λέων ο Διάκονος, καθώς και κάτοικοι από άλλα μέρη της αυτοκρατορίας. Παράλληλα, για την εξύψωση του θρησκευτικού συναισθήματος, που είχε κλονιστεί κατά την περίοδο της αραβοκρατίας, έδρασαν σπουδαίοι ιεραπόστολοι, όπως ο άγιος Νίκων ο Μετανοείτε και ο όσιος Ιωάννης ο Ξένος που ίδρυσε την Μονή της Παναγίας στα Μυριοκέφαλα.

Όσον αφορά στην επανάσταση που αναφέρει το χρυσόβουλο κι εδώ υπάρχει μια δόση αλήθειας. Το 1092-1093 ο Δούκας της Κρήτης, Καρύκης, οργάνωσε στάση εναντίον του αυτοκράτορα Αλέξιου Α’ του Κομνηνού, με σκοπό να αποσχιστεί η Κρήτη από την αυτοκρατορία. Η στάση εύκολα συνετρίβη, ο Καρύκης σκοτώθηκε, πιθανόν από τους ίδιους τους Κρητικούς και οι κάτοικοι του νησιού έμειναν πιστοί στην αυτοκρατορική εξουσία.

Με χρυσόβουλο ή χωρίς, οι βυζαντινοί αυτοί άρχοντες υπήρξαν οι γενάρχες των μεγάλων αρχοντικών οικογενειών της Κρήτης που στήριξαν αργότερα την πείσμονα αντίσταση κατά των Βενετών, ως οργανωτές και αρχηγοί των 27 συνολικά επαναστάσεων που έλαβαν χώρα στην Κρήτη κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας. Οι άρχοντες αυτοί, σύμφωνα με την παράδοση, είναι οι Φωκάδες, Σκορδίληδες, Γαβαλάδες, Καλαφάτοι, Αρκολέοι, Χορτάτζηδες, Μουσούροι, Βαρούχες, Μελισσηνοί, Λίτινοι, Αργυρόπουλοι ή Αγιοσταφανίτες, Βλαστοί. Οι οικογενειακές διακλαδώσεις των παραπάνω ευγενών οίκων είναι πολλές. Από τους Φωκάδες κατάγονται οι Καλλέργηδες (Καλλιέργηδες, λόγω των καλών τους έργων), από τους Σορδίληδες κατάγονται οι Πάτεροι, οι Καψοκάλυβες, οι Ψαρομηλίγκοι, οι Μαραφαράδες, οι Κόντες, οι Φούμηδες, οι Λουμπίνοι (Λογκίνοι), οι Τραχινοί, οι Νομικοί, οι Βασιλόπουλοι κλπ. Πολλά από τα σημερινά αυτά επώνυμα επιβιώνουν και σήμερα, δέκα αιώνες μετά, αυτούσια ή με μικρές παραλλαγές. Πολλά τοπωνύμια της Κρήτης, επίσης, συνδέονται με τις επιφανείς αυτές οικογένειες, όπως, Μουσούρω, Καλλέργω, Νομικιανά, Φουμιανά κλπ.

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να  πούμε ότι, πράγματι, το χρυσόβουλο του Αλέξιου Κομνηνού δεν είναι αυθεντικό, αλλά οι οικογένειες που αναφέρονται σε αυτό έχουν βυζαντινή καταγωγή και αποτέλεσαν για αιώνες την ευγενή τάξη των Αρχοντορωμαίων, όπως τους αποκαλούσαν οι Βενετοί και ήταν οι πρωτεργάτες όλων των μεγάλων κρητικών επαναστάσεων εναντίον των κατακτητών.

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δερεδάκης Νίκος (2004). Ιστορία της Κρήτης για την Ε’ τάξη. Ρέθυμνο. 5^ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου.

Δετοράκης Θεοχάρης. (1990). Ιστορία της Κρήτης. Ηράκλειο.

Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου. (1971). Ιστορία των επαναστάσεων της Κρήτης. Συμπληρωθείσα υπό Ιωάννου Δ. Κονδυλάκη. Αθήναι. Επανέκδοσις Αδελφών Βαρδινογιάννη.

Κριάρης Παναγιώτης. (1902). Ιστορία της Κρήτης από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τέλους της επανάστασης του 1866. Εν Χανίοις.

Ξανθουδίδης Στέφανος (1909). Επίτομος Ιστορία της Κρήτης από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς. Εν Αθήναις. Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία.

Παπαδοπετράκης Γρηγόριος. (1971). Ιστορία των Σφακίων. Αθήναι. Επανέκδοσις Αδελφών Βαρδινογιάννη.

Ψιλάκης Βασίλειος (χ.χ.) Ιστορία της Κρήτης, Τ. Β’. Αθήνα. Μινώταυρος.