Το Ρέθυμνο του 1881

 

Το 1881 πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη η πρώτη μεγάλη και με επιστημονικά κριτήρια και εργαλεία, απογραφή. Έως τότε είχαν γίνει και άλλες απογραφές, που όμως, τα αποτελέσματά τους, αμφισβητούσαν τόσο οι χριστιανοί όσο και οι μουσουλμάνοι κάτοικοι του νησιού. Ο τότε Γενικός Διοικητής Κρήτης Ιωάννης Φωτιάδης ανέθεσε το μεγάλο και δύσκολο αυτό εγχείρημα στον Γενικό Γραμματέα της Γενικής Διοίκησης Νικόλαο Σταυράκη.

Ο Σταυράκης φρόντισε να πλαισιώσει τα στατιστικά αποτελέσματα και με πλήθος από ενδιαφέροντα ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία της Κρήτης. Όλα αυτά εκδόθηκαν το 1890, σε έναν ογκώδη τόμο με τίτλο «Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης μετά διαφόρων γεωγραφικών, ιστορικών, αρχαιολογικών εκκλησιαστικών κτλ. ειδήσεων περί της νήσου». Από αυτή τη μνημειώδη έρευνα παραθέτουμε τα παρακάτω στοιχεία που αφορούν στην πόλη του Ρεθύμνου εκείνης της περιόδου.

Το Ρέθυμνο, Ρεθύμνη, όπως την ονομάζει ο Σταυράκης, είναι η τρίτη σε έκταση και πληθυσμό πόλη της Κρήτης και βρίσκεται στη θέση της αρχαίας Ριθυμνίας. Περιβάλλεται από τείχη που είναι παντελώς ακατάλληλα για την υπεράσπισή της. Τα τείχη αυτά, που ανακαινίσθηκαν από τους Τούρκους μετά την άλωση της πόλης (1646), είναι ανάξια λόγου και ουδεμία σύγκριση έχουν με αυτά των Χανιών και του Ηρακλείου. Μόνο προς το δυτικό άκρο της πόλης υψώνεται, πάνω σε έναν απότομο βράχο, η ισχυρή και καλά περιτειχισμένη ενετική ακρόπολη, που ονομάζεται Φορτέτζα. Σε αυτή, εκτός από ένα απόσπασμα φρουριακού πυροβολικού, κατοικούν και κάποιες οθωμανικές οικογένειες, από τις πιο φτωχές της πόλης. Οι πύλες των τειχών που περιβάλλουν την πόλη είναι δύο. Η μια βρίσκεται στην ανατολική πλευρά και ονομάζεται Πόρτα της Άμμου, ενώ η άλλη, που βρίσκεται στον νότο, ονομάζεται Μεγάλη Πόρτα.

Ο Δήμος της πόλεως του Ρεθύμνου, εκτός από την πόλη εντός των τειχών, περιλαμβάνει τα προάστια:

 Περιβόλια (521 χριστιανοί και 420 μουσουλμάνοι)

 Καστελλάκια (15 μουσουλμάνοι)

 Μετόχι Φουρφουριανού (Βρισκόταν στο τέρμα της σημερινής οδού Θεοτοκοπούλου. 27 μουσουλμάνοι)

 Μετόχι Μουσά (Στη σημερινή περιοχή του τουβλάδικου Τσουρλάκη. 7 μουσουλμάνοι)

 Μετόχι Ρισβάν (8 μουσουλμάνοι)

 Μασταμπάς (3 χριστιανοί και 158 μουσουλμάνοι)

Λωβοχώρι (Η γνωστή Μεσκινιά, ο χώρος των λεπρών, στους βόρειους πρόποδες του λόφου του Τιμίου Σταυρού. 55 χριστιανοί και 32 μουσουλμάνοι).

Η πόλη, εντός των τειχών, είναι χωρισμένη σε 15 συνοικίες. (Η ονοματοδοσία των οδών έγινε πολύ αργότερα, την περίοδο της Ρωσικής κατοχής). Οι συνοικίες ήταν οι εξής:

Φορτέτζα (Μέσα στο κάστρο. 744 μουσουλμάνοι)

 Κανούρια (Στην περιοχή της Σωχώρας, κοντά στη Μαρμαρόπορτα. 1 χριστιανός και 761 μουσουλμάνοι)

 Καστέλλι (Η περιοχή γύρω από το ενετικό λιμάνι. 116 χριστιανοί και 471 μουσουλμάνοι)

 Μεγάλη Πόρτα (122 χριστιανοί και 379 μουσουλμάνοι)

 Μακρύ Στενό (18 χριστιανοί και 254 μουσουλμάνοι)

 Άγιος Λάζαρος (Περιοχή κοντά στη Μικρή Παναγία. 138 χριστιανοί και 283 μουσουλμάνοι)

 Αγία Σοφία (Περιοχή στη Σωχώρα, στο τζαμί με τον ξύλινο μιναρέ. 3 χριστιανοί και 284 μουσουλμάνοι)

 Ακ Σεράι (Περιοχή της Σωχώρας, από τους στρατώνες μέχρι και το νομαρχιακό μέγαρο. 13 χριστιανοί 524 μουσουλμάνοι)

 Τσίτσος (Η περιοχή γύρω από τον καθεδρικό ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου. 722 χριστιανοί και 101 μουσουλμάνοι)

 Αρβανιθιά (Η περιοχή της Άμμος Πόρτα και των κατοικιών των stradioti, βόρεια της οδού Γερακάρη, προς την πλατεία Αγνώστου Στρατιώτη. 75 χριστιανοί και 55 μουσουλμάνοι)

 Γιαλί (Η περιοχή που περιελάμβανε όλο το παραλιακό μέτωπο της πόλης. 560 χριστιανοί και 236 μουσουλμάνοι)

 Γαζή Χουσείν Πασά (Η περιοχή γύρω από το σημερινό Ωδείο. 76 χριστιανοί και 703 μουσουλμάνοι)

 Μουσαλά (Η περιοχή κάτω από τη Φορτέτζα, γνωστή σήμερα και ως Περιβόλα. 6 χριστιανοί και 312 μουσουλμάνοι)

 Τσικούρ Μποστάμι (Η περιοχή κάτω από τον προμαχώνα της Φορτέτζας που υπάρχει το θέατρο Ερωφίλη. 14 χριστιανοί και 677 μουσουλμάνοι)

Αραπομαχαλάς (Η περιοχή που αντιστοιχεί στις σημερινές οδούς Καστρινογιαννάκη και Τσουδερών. 270 μουσουλμάνοι).

Ο Σταυράκης συνεχίζει, λέγοντας ότι τα δημόσια κτήρια είναι το Διοικητήριο (σημερινό κτήριο Αντιπεριφέρειας) που χτίστηκε την περίοδο της επανάστασης του 1866. Τα χρήματα προήλθαν, μετά από διαταγή του Διοικητή του Ρεθύμνου Νουρή Πασά, από την πώληση του λαδιού των κτημάτων των χριστιανών του Ρεθύμνου που εκείνη την περίοδο είχαν καταφύγει στην Ελλάδα. Επίσης υπάρχουν δύο στρατώνες, ο ένας παλιός και ο άλλος κατασκευάστηκε πριν από 18 χρόνια (δηλαδή περίπου το 1872. Είναι οι λεγόμενοι ρώσικοι στρατώνες). Είναι ευρύχωρος και μπορεί να φιλοξενήσει δύο στρατιωτικά τάγματα. Επίσης υπάρχει το στρατιωτικό νοσοκομείο (το παλιό κτήριο της Ηλεκτρικής, σημερινό ξενοδοχείο Φορτέτζα, επί της οδού Μελισηνού), το Υγειονομείο (το γνωστό Lazaretto στο ενετικό λιμάνι) και το δημοτικό Νοσοκομείο.

Ορθόδοξοι ναοί υπάρχουν τέσσερις. Των Εισοδίων, που είναι και ο καθεδρικός ναός, της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Αντωνίου (κοντά στο ενετικό λιμάνι) και του Αγίου Γεωργίου (η γνωστή Γρότα).

Τεμένη τουρκικά υπάρχουν πέντε, εκ των οποίων μόνο το Χατζή Τζαμισί χτίστηκε από τους Τούρκους, τα δε υπόλοιπα μετατράπηκαν σε τζαμιά από χριστιανικές εκκλησίες.

Χριστιανικά κτήρια υπάρχουν η Επισκοπή, το κτήριο της Δημογεροντίας και τα σχολεία αρρένων και θηλέων στον περίβολο του ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου.

Τα μουσουλμανικά δημόσια κτήρια βρίσκονται τριγύρω από το Μαρέτι (ναός του Αγ. Φραγκίσου) και περιλαμβάνουν τα σχολεία (στον σημερινό χώρο του «Τούρκικου» σχολείου) καθώς και το Εβκαφίο.

Τέλος, πριν από μερικά χρόνια ιδρύθηκε και στο Ρέθυμνο «Ελληνικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος», που σύστησε αρχαιολογικό μουσείο και βιβλιοθήκη.

Αυτό, λοιπόν, ήταν το Ρέθυμνο πριν από 140 ακριβώς χρόνια. Μια πόλη με έντονο του μουσουλμανικό στοιχείο, που σιγά σιγά, όμως, άρχισε να φθίνει και να υπερισχύει το χριστιανικό.

·         Οι τοποθεσίες των κτηρίων στο σήμερα, είναι παρμένες από το τοπωνυμικό του Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, http://historicalcrete.ims.forth.gr)