Η εκκλησία της Ρολόαινας στον Μασταμπά

 

Το παρόν άρθρο αποτελεί εισήγηση στο Συνέδριο με θέμα "Ο Μασταμπάς από το τότε μέχρι το σήμερα" που διοργανώθηκε από το 13ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου και την ΙΛΕΡ στις 14-15 Ιουνίου 2014.

 

Οικογένεια Σταματίου Ρολόγη.

Ο ιατρός Σταμάτης Ρολόγης

 

Ο χειρούργος ιατρός Σταμάτης Ρολόγης γεννήθηκε το 1874 στο Νευς Αμάρι κα πέθανε το 1946. Διετέλεσε Διευθυντής της χειρουργικής κλινικής του Δημοτικού (Ρώσικου) Νοσοκομείου, καθώς και Δημοτικός Σύμβουλος και Δημαρχεύων του Ρεθύμνου. Η παρέμβασή του ήταν καθοριστική στην απαλλοτρίωση των τούρκικων νεκροταφείων προκειμένου να δημιουργηθεί ο υφιστάμενος Δημοτικός Κήπος. Επίσης, διετέλεσε Σύμβουλος του Γυμναστικού Συλλόγου Ρεθύμνης[1]. Πριν τοποθετηθεί στο Δημοτικό Νοσοκομείο, διέθετε δική του κλινική, όπου ασκούσε τις ειδικότητες του παθολόγου, του χειρουργού, ενώ ήταν ειδικευμένος και στα αφροδίσια νοσήματα.[2]

Η ληξιαρχική πράξη θανάτου της Μαρίας Ρολόγη

 

Παντρεύτηκε την Ελένη Σκανδαλάκη από την Καρέ και απέκτησαν τρία παιδιά: Το Γεώργιο, ο οποίος ήταν από τους πρώτους πιλότους της πολεμικής αεροπορίας και ο οποίος δεν παντρεύτηκε ποτέ. Το Μανώλη[3], ο οποίος ήταν υπάλληλος του ΟΤΕ στο Ρέθυμνο και ο οποίος δεν απέκτησε παιδιά. Τέλος, τη Μαρία, η οποία πέθανε σε ηλικία 11 ετών, στις 14 Απριλίου από μηνιγγίτιδα, όπως βεβαίωσε ο ιατρός Γρηγόριος Δάνδολος[4], γεγονός το οποίο συγκλόνισε την οικογένεια.

 

                                                Η μικρή Μαρία Ρολόγη λίγο πριν πεθάνει.

Η πίσω όψη της φωτογραφίας. Αναφέρει: "Την αγαπητή Δίδα Μαρί Ψυχουντάκι για να θυμάται το πολυαγαπημένο μας Μαράκι. Η πονεμένη μάνα του. Ελένη Στ. Ρολόγη. 24 Μάϊου 1928".

Ο Σταμάτης Ρολόγης ήταν μπατζανάκια (είχαν παντρευτεί δύο αδελφές) με το μεγαλέμπορο της Αρκαδίου Τίτο Ζακάκη[5]. Στο Μασταμπά βρίσκονταν οι εξοχικές κατοικίες[6] των δύο οικογενειών, όπου διέμεναν τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι οικίες τους βρίσκονταν εκεί που σήμερα βρίσκεται το 13^ο Δημοτικό Σχολείο και καταλάμβαναν μια μεγάλη έκταση. Η είσοδος ων κατοικιών ήταν από τη σημερινή οδό Κνωσσού, αφού η οδός Γερασίμου Βλάχου δεν ήταν διανοιγμένη, αλλά αποτελούσε  μέρος της ιδιοκτησία των δύο οικογενειών. Οι εξοχικές κατοικίες ήταν πολυτελείς, με πολλά πεύκα και ελιές που δημιουργούσαν δάσος στις αυλές τους, μαρμάρινα τραπεζάκια και καθιστικά[7].

 

Η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

            Στις 15 Αυγούστου 1934[8], ο Σταμάτης Ρολόγης και η σύζυγός του Ελένη ανέγειραν μονόχωρο, ιδιωτικό ναό διαστάσεων 7Χ4 περίπου, στη μνήμη της κόρης του Μαρίας, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο ναός χτίστηκε στο μέρος που σήμερα βρίσκεται ο νεότερος ναός του Μασταμπά. Ήταν χτισμένος μέσα σε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον γεμάτο πεύκα, ενώ η αυλή του ήταν γεμάτη λουλούδια και μια αναρριχόμενη τριανταφυλλιά έδινε τη μοσχοβολιά της στο χώρο. Περιμετρικά του ναού υπήρχαν αρκετά παγκάκια για να κάθονται οι πιστοί[9]. Πίσω και κάτω από την Αγία Τράπεζα, μέσα σε κασελάκι, ήταν τοποθετημένα τα οστά της μικρής Μαρίας Ρολόγη[10]. Η εκκλησία λειτουργούσε κάθε Δεκαπενταύγουστο, ή όποτε υπήρχαν ιδιωτικές λειτουργίες, πάντα μετά από άδεια της οικογένειας Ρολόγη,  με ιερέα που ερχόταν είτε από το Μητροπολιτικό ναό, αρχικά, είτε από το ναό των Τεσσάρων Μαρτύρων στη συνέχεια και πάντα, σε κάθε λειτουργία, μνημονευόταν το όνομα της μικρής Μαρίας Ρολόγη[11]. Για να μπορούν, μάλιστα, να προσεγγίζουν οι πιστοί το ναό, η οικογένεια είχε δημιουργήσει ιδιωτικό δρόμο πλάτους 2 μ. εκεί που σήμερα βρίσκεται η οδός Γερασίμου Βλάχου[12].

 

 

Η μαρμάρινη πλάκα που τέθηκε κατά τη θεμελίωση του ναού.

 

Από το 1960-1970 τις ιδιωτικές, αυτές, λειτουργίες τις τελούσε ο Π. Σταύρος Τζαγκαράκης[13] που ήταν ο νεότερος ιερέας των Τεσσάρων Μαρτύρων, μιας και η εκκλησία του Μασταμπά ανήκε στην ενορία των Τεσσάρων Μαρτύρων.

Η μοναδική ίσως φωτογραφία της Ρολόαινας. (Αρχείο Λάμπρου Μπατζέκου).

 

Τη δεκαετία του 1960, ο Μασταμπάς είχε αναπτυχθεί οικιστικά. Οι κάτοικοι αναγκάζονταν να εκκλησιάζονται ή στην εκκλησία των 4^ων Μαρτύρων ή στη Μητρόπολη, αφού η εκκλησία της Κοιμήσεως ήταν ιδιωτική. Ο Σταμάτης Ρολόγης είχε πεθάνει και η σύζυγός του δεν συμφωνούσε να παραχωρηθεί η εκκλησία στη Μητρόπολη και να λειτουργείται κάθε Κυριακή. Τότε, μια ομάδα Μασταμπαδιανών έσπασε το λουκέτο της εκκλησίας και την κατέλαβαν. Η «Ρολόαινα» δεν δέχτηκε να παραχωρήσει και πάλι το ναό για κοινή λατρεία. Αντ’ αυτού παραχώρησε ένα από τα δωμάτια που διέθετε στην περιοχή και εκεί λειτούργησε εκκλησία για κάποιους μήνες.

            Μετά το θάνατο της Ελένης Ρολόγη το 1970, η κατάσταση δεν άλλαξε. Η νεοιδρυθείσα, μάλιστα, ενορία του Μασταμπά[14], για να καλύψει τις λατρευτικές ανάγκες των πιστών της περιοχής, νοίκιασε την οικία Φουρναράκη[15], επί της σημερινής οδού Κνωσού και τη μετέτρεψε σε εκκλησία, αφού η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου δεν λειτουργούσε, πλέον, καθόλου.

            Ο πρώτος εφημέριος της ενορίας Μασταμπά, Γεώργιος Χουρδάκης[16], σε επιστολή[17] του προς τα παιδιά του Σταμάτη Ρολόγη, Γεώργιο και Εμμανουήλ, αναφέρει, «όπως από κοινού σεις οι αδελφοί συνεννοηθήτε και επιτρέψητε το άνοιγμα της εκκλησίας και την λειτουργία ταύτης ύστερα από τετραετή περίπου διακοπήν».

            Τελικά, στις 25 Μαρτίου 1975[18], ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου παραχωρείται, άτυπα, στην ενορία του Μασταμπά.

 

Η διαθήκη του Σταμάτη Ρολόγη.

Ο Σταμάτης Ρολόγης πέθανε στις 6/12/1946. Το 1937 συνέταξε κρυφή διαθήκη την οποία συμπλήρωσε τον Ιούλιο του 1942 και η οποία ανοίχτηκε το Μάρτιο του 1947, από το Πρωτοδικείο Ρεθύμνης. Για την ιδιωτική εκκλησία της οικογένειας, σε διάφορα μέρη της Διαθήκης, αναφέρει:

                                                Η διαθήκη του Σταμάτη Ρολόγη.

«Ιδιαιτέρως καθορίζω ότι η εν Μασταμπά και εν τη περιοχή της εξοχικής μας οικίας οικοδομηθείσα εκκλησία της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» εις μνήμην της λατρευτής μας θυγατρός Μαρίας μετά της μετ’ αυτής συνεχομένης υδατοδεξαμενής και του συνεχομένου προς Δυσμάς κτήματος, του αγορασθέντος από τον μακαρίτην Μάρκον Α. Σκουλούδην ανήκει εις την απόλυτον κυριότητα της καλής μου συζύγου Ελένης τη αόκνω φροντίδι και τω εξαιρετικώ ζήλω της οποίας και το κτήμα ηγοράσθη και η εκκλησία θεία δυνάμει εκτίσθη και συνεπληρώθη….

…Εάν οψείποτε η εν Μασταμπά οικία μου και η συνεχόμενη ανατολικώς άμπελος περιέλθουν εις χείρας τρίτου, τότε η εκκλησία μετά της περιοχής της και του διαδρόμου προς την οδόν Αγίου Βασιλείου θα περιέρχωνται εις την κυριότητα[19] της ενοριακής επιτροπής του Μητροπολιτικού Ναού της πόλεως, τα δε τυχόν έσοδα της εκκλησίας θα διανέμωνται εις τους πτωχούς κατά την ημέραν του Μεγάλου Σαββάτου επέτειον του θανάτου της θυγατρός μας…

…Να διατηρήσουν και αυτά [τα παιδιά] και οι απόγονοί των την εις Μασταμπά εκκλησούλα μας, ως κειμήλιον ιερόν και σύνδεσμον παν΄σχυρον της οικογενειακής των αλύσεως…

…Ιδιαιτέρα μου επιθυμία την οποία παρακαλώ τα παιδιά μου να σεβασθούν, όταν η ώρα επιστή να ταφώ[20] και εγώ και η αγαπημένη μου σύζυγος Ελένη εις την βόρειαν πλευράν της αυλής της εκκλησούλας πλησίον του ιερού χώρου ένθα και τα οστά της αλησμονήτου μας θυγατρός είναι τοποθετημένα».

 

Η εκκλησία παραχωρείται στην ενορία Μασταμπά.

Η ληξιαρχική πράξη θανάτου της Ελένης Ρολόγη.

 

            Μετά το θάνατο της Ελένης Ρολόγη το 1970, ήταν θέμα χρόνου η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου να παραχωρηθεί στο Μητροπολιτικό ναό της πόλης. Τα παιδιά της, όπως είδαμε, είχαν άτυπα παραχωρήσει το ναό για τις λατρευτικές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής, ενώ, το 1985 είχε ολοκληρωθεί από τον Εμμανουήλ και Γεώργιο Ρολόγη η πώληση της οικίας και της αμπέλου[21], οπότε, βάση της διαθήκης του Σταμάτη Ρολόγη, η εκκλησία περιερχόταν αυτοδίκαια στην ενοριακή επιτροπή του Μητροπολιτικού ναού του Ρεθύμνου. 

Γάμος στην εκκλησία της Ρολόαινας το 1960. Ο ιερέας είναι ο π. Σταύρος Τζαγκαράκης. (Αρχείο Χρυσούλας Ξεξάκη-Ταταράκη)

 

            Το ευτράπελο της κατάστασης είναι ότι κανείς δεν γνώριζε, ούτε ενδιαφέρθηκε να μάθει για τη διαθήκη του Σταμάτη Ρολόγη και το τι ακριβώς προέβλεπε. Έτσι, οι κάτοικοι του Μασταμπά αναζητούσαν άλλο οικόπεδο για να χτίσουν καινούργια εκκλησία. Μάλιστα, αποτάθηκαν στο Δήμο Ρεθύμνου και ζητούσαν δημοτικό οικόπεδο πλησίον της Δεξαμενής του Μασταμπά, αίτημα που απορρίφθηκε από το Δήμο[22].

            Τον Ιανουάριο του 1992[23] τοποθετείται εφημέριος στην ενορία του Μασταμπά ο πατέρας Νικόλαος Πολάκης, που θέτει ως στόχο και σκοπό του, το νομικό ξεκαθάρισμα της εκκλησίας και την ανέγερση νέου, μεγαλύτερου ναού, στο χώρο που βρίσκεται η εκκλησία της Ρολόαινας, η οποία προ πολλού δεν ικανοποιεί τις λατρευτικές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής.

Τον Ιούλιο του 1992 συντάσσονται δύο συμβόλαια. Με το πρώτο, παραχωρείται[24] η εκκλησία της Ρολόαινας στο Μητροπολιτικό Ναό του Ρεθύμνου, σύμφωνα με τη διαθήκη του Σταμάτη Ρολόγη. Με το δεύτερο συμβόλαιο[25], που έγινε την ίδια μέρα, ο Μητροπολιτικός ναός παραχωρεί το οικόπεδο με τη μικρή εκκλησία στην ενορία του Μασταμπά.

 Έτσι, μετά από αρκετά χρόνια η ενορία του Μασταμπά αποκτούσε ιδιόκτητο ναό και άνοιγε ο δρόμος για την ανέγερση νέου, μεγαλύτερου ναού, στον ίδιο χώρο με τον προηγούμενο.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

·         Δερεδάκης Νίκος. (2013). Τα Νοσοκομεία του Ρεθύμνου. Ρέθυμνο. Ιατρικός Σύλλογος Ρεθύμνου.

·         Παπαδάκης Κωστής. (2010). Ρέθυμνο 1900-1950. Το Ρέθυμνο που μας κληροδότησε το σημερινό Ρέθυμνο. Ρέθυμνο. Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης 1^ου Γυμνασίου Ρεθύμνου.

·         Γαραντωνάκης Τίτος. 21/4/2014. Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη.

·         Ληξιαρχική πράξη θανάτου Μαρίας Ρολόγη.

·         Τζαγκαράκης Σταύρος. 24/4/2014. Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη.

·         Διαθήκη Σταμάτη Ρολόγη.

·         Ιερά Μητρόπολη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου. 3/10/1974. Π.Δ. Ιδρύσεως Ενοριών.

·         Πρακτικό εμφανίσεως εφημέριου. 1/10/1974.

·         Πρακτικό εμφανίσεως εφημέριου. 1/2/1992.

·         Χουρδάκης Γεώργιος. 5/2/1975. Επιστολή προς Γεώργιο Ρολόγη.

·         Πρακτικό παραλαβής αντικειμένων Ιερού ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Μασταμπά. 25/3/1975.

·         Απόστολος Ρήγας, Συμβολαιογράφος. Συμβόλαιο 3212/3-7-1992

·         Απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου Ρεθύμνου. 263/1986.

·         Απόστολος Ρήγας, Συμβολαιογράφος. Συμβόλαιο 3213/3-7-1992

 

 

---

[1] Δερεδάκης Ν., 2013, 42.

[2] Παπαδάκης Κ., 2010, 229.

[3] Γαραντωνάκης Τίτος: Για το Μανώλη Ρολόγη καταγράφεται το εξής περιστατικό: Είχε αγοράσει μια μοτοσικλέτα της εποχής την οποία όλη μέρα καθάριζε με επιμέλεια με οινόπνευμα. Επειδή όμως δεν ήταν καλός οδηγός, από το κτήριο του ΟΤΕ που εργαζόταν την οδηγούσε πεζός μέχρι το Κόρακα την Καμάρα, επειδή είχε κίνηση και μετά την καβαλούσε και πήγαινε μέχρι τον Πλατανιά, όπου η κίνηση ήταν λιγότερη. Στην επιστροφή, την οδηγούσε, πάλι μέχρι του Κόρακα την Καμάρα, εκεί την έσβηνε και πεζός, πάλι την οδηγούσε μέχρι τον ΟΤΕ.

[4] Ληξιαρχική πράξη θανάτου Μαρίας Ρολόγη.

[5] Γαραντωνάκης Τίτος: Ο Τίτος Ζακάκης, που δεν είχε παιδιά, είχε στο εξοχικό του δύο υπηρέτριες. Μια για τις εξωτερικές-αγροτικές εργασίες και μια για τις δουλειές του σπιτιού, τις οποίες απασχολούσε όλο το χρόνο. Ο Ζακάκης είχε ένα γαϊδουράκι για να μπορεί να μετακινείται από το Μασταμπά μέχρι το κατάστημά του στην Αρκαδίου. Το πρωί τον συνόδευε η μια υπηρέτρια μέχρι το κατάστημά του, έπαιρνε πίσω το γαϊδουράκι στο Μασταμπά και το μεσημέρι  επέστρεφε με το ζωντανό για να πάρει πάλι τον κύριό της στη θερινή του κατοικία.

[6] Η μόνιμη κατοικία του Σταμάτη Ρολόγη βρισκόταν στην Προκυμαία, ανατολικά του ρέματος Καμαράκι και είχε είσοδο, τόσο από την οδό Αρκαδίου όσο και από την Παραλία.

[7] Γαραντωνάκης Τίτος.

[8] Στον υπόγειο χώρο εκδηλώσεων της σημερινής εκκλησίας του Μασταμπά φυλάσσεται η μαρμάρινη αναθηματική πλάκα που αναφέρει: «Ο ΙΕΡΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΩΚΟΔΟΜΗΘΗ ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΥΤΗΣ ΜΑΣ ΕΝΔΕΚΑΕΤΟΥΣ ΘΥΓΑΤΡΟΣ ΜΑΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΕΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΟΣ ΚΥΡΙΟΝ ΤΗ 14 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1928.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 15 ΕΤΟΥΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ 1934 ΣΤΑΜΑΤΙΟΣ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗ ΡΟΛΟΓΗ»

[9] Π. Τζαγκαράκης Σταύρος, απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη, 24/4/2014.

[10] Π. Τζαγκαράκης Σταύρος.

[11] Π. Τζαγκαράκης Σταύρος: Μέχρι τη δεκαετία του 1950 υπήρχε μόνο μια ενορία στο Ρέθυμνο, αυτή του Μητροπολιτικού ναού, με ιερείς τους π. Πέτρο Χαλκιαδάκη, π. Χρύσανθο Βιζιγκουνάκη, π. Ιωάννη Σκατζιδάκη και π. Μιχάλη Σταυριανάκη. Το 1955, όταν ήταν Δεσπότης ο Αθανάσιος Αποστολάκης, δημιουργήθηκαν τέσσερις ενορίες: Η Μεγάλη Παναγία, η Μικρή Παναγία, οι Τέσσερις Μάρτυρες και ο Άγιος Κωνσταντίνος.

[12] Διαθήκη Σταματίου Ρολόγη: Η εκκλησία δικαιούται από σήμερα [19/3/1947] ιδιαιτέρας εισόδου διά δρομίσκου πλάτους δύο μέτρων και αρχόμενος ανατολικώς από της παλαιάς οδού Αγίου Βασιλείου [οδός Κονδυλάκη] μέχρι της εισόδου της σημερινής αυλής της εκκλησίας.

[13] Πολλά είναι τα περιστατικά που μας διηγήθηκε ο Π. Σταύρος Τζαγκαράκης: Την εποχή εκείνη οι ιερείς ήταν άμισθοι και πληρώνονταν από τα «τυχερά» που τους έδιναν οι πιστοί. Η Ρολόενα ήταν πάντα γαλαντόμος με τους ιερείς. Πάντα, μετά από κάθε λειτουργία, καλούσε τον ιερέα και τον ψάλτη για καφέ στο σπίτι της που ήταν απέναντι από την εκκλησία και έδινε στον παπά ένα φάκελο που μέσα είχε 100-150 δρχ. για τη λειτουργία. Μια φορά, μετά το πέρας μιας ιδιωτικής λειτουργίας, δίνει στο παπά Σταύρο ένα πλακέ κουτί τσιγάρα «Άσσο φίλτρο κασετίνα». Παραξενεμένος αυτός, αφού δεν κάπνιζε, μπαίνει στο ιερό και το ανοίγει. Έκπληκτος βλέπει ότι μέσα υπήρχαν χρήματα! Τα μετράει και βλέπει ότι το ποσό ήταν υπέρογκο. 1250 δρχ!  Στον καφέ που ακολούθησε ρωτάει τη Ρολόενα αν έκανε λάθος. Και αυτή του απαντάει: «Αυτά παιδί μου είναι τα λεφτά της κηδείας». Εκείνη την ημέρα ήταν τα «συναπαντήματα» της κόρης της και η υπέργηρη αρχόντισσα έδωσε στον ιερέα ποσό ίσο με τα χρήματα που της είχε κοστίσει η κηδεία της μικρής Μαρίας.

Πολλές φορές, άνοιξη ή καλοκαίρι απογευματάκι, με τον πατέρα Κων/νο Αστρινάκη, που ο παπά Σταύρος ήταν φίλοι, συνήθιζαν να πηγαίνουν με τις πρεσβυτέρες τους και έκαναν «Παράκληση» στην μικρή εκκκλησία. Το συνδύαζαν με περίπατο, μιας και η περιοχή του Μασταμπά εκείνα τα χρόνια ήταν εξοχή γεμάτη αμπέλια. Η Ρολόενα τους υποδεχόνταν πάντα με χαμόγελο και ευφραινόταν η καρδιά της.

Την εποχή εκείνη ο παπά Σταύρος έψαχνε να αγοράσει οικόπεδο για να χτίσει το σπίτι του. Η Ρολόενα το έμαθε και του προσέφερε το γωνιακό οικόπεδο που σήμερα είναι χτισμένο το 13^ο Δημοτικό Σχολείο έναντι του ποσού των 40.000 δρχ. Ήθελε τον ιερέα κοντά στην εκκλησία της για να τη λειτουργεί συχνά! Η πρεσβυτέρα, όμως, θεώρησε ότι το οικόπεδο ήταν πολύ μακριά από την πόλη(!) κι έτσι ο παπά Σταύρος απάντησε αρνητικά. Η Ρολόενα έφτασε μέχρι τον Επίσκοπο Αθανάσιο, λέγοντάς του να προσπαθήσει να πείσει τον παπά Σταύρο να αλλάξει γνώμη. Αυτός, όμως, παρέμεινε αμετάπειστος.

[14] Έγγραφο της Ιεράς Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, 2735/3-10-1974: …καθορίζει δε όρια των νέων ενοριών ως κάτωθι: Ενορία Μασταμπά Ρεθύμνης περιλαμβάνει το τμήμα της Συνοικίας με αφετηρίαν την πάροδον την παράλληλον της οδού Χη Μιχάλη Γιάνναρη ήτις τέμνει καθέτως την οδό Ιωάννου Κονδυλάκη και άνω με όλας τας παρόδους προς ανατολάς μέχρι του ρύακος Καμαράκι και προς δυσμάς μέχρι της οδού Αγίου Βασιλείου μη συμπεριλαμβανομένων των επί της οδού ταύτης ευρισκομένων κατοικιών. Επίσης από της μεγάλης στροφής της οδού Αγίου Βασιλείου με όριον την αγροτικήν οδόν ήτις οδηγεί προς ρύακα Παπά Πόρο τας προς νότον ευρισκομένας κατοικίας εξ αμφοτέρων των πλευρών.

[15] Χουρδάκης Γεώργιος, 1975: …εν τω μεταξύ καταβάλλει η ενορία μίσθωμα εις παρακείμενην οικίαν του κ. Φουρναράκη ένθα εκκλησιάζονται οι ενορίται χωρίς να εκπληρούται ο σκοπός δι ον ανηγέρθη η εκκλησία.

[16] Πρακτικό εμφανίσεως εφημέριου: Ο ιερέας Γεώργιος Χουρδάκης ανέλαβε τα καθήκοντά του ως πρώτος εφημέριος της ενορίας Μασταμπά στις 1/10/1974.

[17] Χουρδάκης Γεώργιος, 1975.

[18] Πρακτικό παραλαβής αντικειμένων Ιερού ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Μασταμπά.

[19] Είναι πασιφανές ότι μετά το θάνατο της Ελένης Ρολόγη το 1970, τα παιδιά της πούλησαν τη θερινή κατοικία της οικογένειας καθώς και τη συνεχόμενη άμπελο, οπότε η εκκλησία, βάση της Διαθήκης, περιήλθε στα χέρια της Μητρόπολης Ρεθύμνης. Το ίδιο συνέβη και με τον ιδιωτικό δρόμο που οδηγούσε στην εκκλησίας, ο οποίος αργότερα διανοίχθηκε πλήρως και σήμερα αποτελεί την οδό Γερασίμου Βλάχου.

[20] Προφανώς η επιθυμία του Σταμάτη Ρολόγη δεν ικανοποιήθηκε, αφού η Διαθήκη του ανοίχθηκε μετά το θάνατο και την ταφή του. Ο Σταμάτης Ρολόγης και η σύζυγός του Ελένη, τάφηκαν στο Κοιμητήριο της Πόλης, στον Άγιο Κωνσταντίνο.

[21] Συμβόλαιο 3212/3-7-1992: …η προαναφερόμενη πώληση της οικίας και της αμπέλου έχει ήδη γίνει και έχει ολοκληρωθεί με την υπ’ αριθμ. 8622/1-2-1985 πράξη της Συμβολαιογράφου Ρεθύμνου Ιωάννας Στεφανάκη-Παπαδοπετράκη.

[22] Απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου Ρεθύμνου. 263/1986.

[23] Πρακτικό εμφανίσεως εφημέριου.

[24] Συμβόλαιο 3212/3-7-1992: Σύμφωνα με το συμβόλαιο στο οικόπεδο έκτασης 570,17 τ.μ. βρισκόταν η μικρή εκκλησούλα καθώς και ένα μικρό κτήριο που χρησίμευε για τη στέγαση του γραφείου του ναού.

[25] Συμβόλαιο 3213/3-7-1992