Οι κρήνες του Ρεθύμνου

Η υδροδότηση του Ρεθύμνου.
Ανέκαθεν, η έλλειψη νερού αποτελούσε μείζον πρόβλημα στις πόλεις της Κρήτης. Γι αυτό, οι εκάστοτε άρχοντες προσπαθούσαν να λύσουν το πρόβλημα της υδροδότησης κατασκευάζοντας δεξαμενές, πηγάδια και κρήνες. Ασφαλώς, το Ρέθυμνο δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση στον κανόνα. Είναι πάντως γεγονός ότι αντιμετώπιζε λιγότερα προβλήματα από τις γειτονικές πόλεις, Χανιά και Ηράκλειο.

Στο Ρέθυμνο, το πρόβλημα της υδροδότησης αντιμετωπίστηκε κυρίως με την κατασκευή δημοσίων κρηνών, αφού τόσο οι δεξαμενές που μάζευαν το νερό της βροχής, όσο και τα πηγάδια, δημόσια και ιδιωτικά, δεν είχαν ικανοποιητική ποιότητα νερού για πόσιμο.

Η πηγή που τροφοδοτούσε, αρχικά, την πόλη του Ρεθύμνου με πόσιμο νερό ήταν η λεγόμενη «Μάνα του νερού», που βρίσκεται στο λόφο του Εβλιγιά, κοντά στο εκκλησάκι του Αγ. Ιωάννη. Η ύπαρξή της χρονολογείται από την εποχή του Βυζαντίου. Όταν ήρθαν οι Βενετοί, φρόντισαν να βελτιώσουν το σύστημα ύδρευσης και τη μεταφορά του πολύτιμου αγαθού μέσα στην πόλη. «Η μάνα του νερού», ονομάζεται τώρα Πηγή του Αγ. Ιωάννη (S. Zuanne) και το νερό μεταφέρεται στην πόλη με έναν αγωγό μήκους 957μ. κατασκευασμένο από πήλινους σωλήνες (κουτούντα). Ο αγωγός, μάλιστα, αυτός φαίνεται σε όλους τους χάρτες του Ρεθύμνου την περίοδο της βενετοκρατίας.

Αλλά και αυτό το νερό δεν ήταν άριστης ποιότητας. Έτσι οι πλούσιοι Βενετοί και όσοι άλλοι είχαν τη δυνατότητα, φρόντιζαν να πίνουν νερό από μια πηγή με το όνομα «Αθάνατο νερό». Η πηγή αυτή βρισκόταν στην περιοχή ανάμεσα στη Σχολή Χωροφυλακής και το κτήριο του Ορφανοτροφείου. Το όνομα της, «Αθάνατο νερό», οφειλόταν, ίσως, στους πολλούς «αθανάτους» που υπήρχαν στην περιοχή.

Τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας η κατάσταση δεν άλλαξε. Επί σουλτάνου Ιμπραήμ Χαν, που επί των ημερών του καταλήφθηκε η πόλη του Ρεθύμνου, ανακατασκευάστηκε το σύστημα ύδρευσης της πόλης, με βασική πάντα πηγή ύδρευσης την πηγή του Αγ. Ιωάννη. Ο Ιταλός αρχαιολόγος Gerola, αναφέρει και υπόγειο υδραγωγείο την περίοδο της τουρκοκρατίας, μέσα σε αγωγό κατασκευασμένο από λαξευμένες πέτρες, το οποίο έφερνε σε τρία διαφορετικά σημεία της πόλης νερό από την περιοχή του Κουμπέ.

Τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας έμελλε να κατασκευαστεί το μεγαλύτερο έργο υδροδότησης της πόλης. Το 1893, εγκαινιάστηκε η δεξαμενή ύδρευσης χωρητικότητας 702κ.μ. που βρίσκεται στη συνοικία Μασταμπά, δυτικά του ομώνυμου τζαμιού. Το νερό, πλέον, μεταφέρεται στην πόλη με ένα δίκτυο σιδερένιων σωλήνων συνολικού μήκους 3.530μ. « διασταυρουμένας κατά πάσας τας διευθύνσεις δίκην αρτηριών ανθρωπίνου σώματος», όπως αναφέρεται στον Τύπο της εποχής.

Οι κρήνες του Ρεθύμνου.

Η κρήνη Rimondi ή Μεγάλη Βρύση κατά τον Ι. Δημακόπουλο ή Βρυσάκια κατά τους περισσότερους κατοίκους του Ρεθύμνου, βρίσκεται στη συμβολή της οδού Κ. Παλαιολόγου με την πλατεία Τίτου Πετυχάκη, στον Πλάτανο. Αποτελεί ένα από τα πιο λαμπρά οικοδομήματα και παράλληλα από τα σπουδαιότερα κοινωφελή έργα της βενετική περιόδου. Ιστορία της Κρήνης.

Η Κρήνη, με τη μορφή που έχει σήμερα, κατασκευάστηκε το 1626 από το Ρέκτορα (Ενετό διοικητή) του Ρεθύμνου, Alvise Rimondi, απ’ όπου και πήρε το όνομά της. Στη θέση της υπήρχε τουλάχιστον από το 1588 παλιότερη κρήνη, την οποία ο Rimondi ανακατασκεύασε μαζί με τρεις άλλες κρήνες στην πόλη του Ρεθύμνου, «χωρίς καμιά δαπάνη του δημοσίου» όπως γράφει ο ίδιος σε αναφορά του στις 10 Φεβρουαρίου 1626. Το έργο της κατασκευής ανέλαβε, πιθανότατα, Ρεθυμνιώτης τεχνίτης από την οικογένεια των Φραμπενέτων, ο οποίος είχε κατασκευάσει και την κρήνη Morosini (Λιοντάρια) στο Χάνδακα. Οι πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν, όπως και στα περισσότερα εξάλλου δημόσια κτήρια της εποχής, είναι ο γνωστός, μαλακός κατά την εξόρυξή του, πωρόλιθος της Αλφάς, που ακόμη και σήμερα χρησιμοποιείται για τις αναστηλώσεις κτηρίων στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου

. Πρέπει εδώ να αναφέρουμε, πως υπήρχε οξύ πρόβλημα με την υδροδότηση των πόλεων της Κρήτης. Για την οικιακή χρήση το πρόβλημα λυνόταν με την ύπαρξη στερνών και πηγαδιών, στις αυλές των σπιτιών. Για το πόσιμο νερό όμως, το πρόβλημα ήταν πιο περίπλοκο αφού αυτό έπρεπε να μεταφερθεί, πολλές φορές, από μεγάλη απόσταση. Έτσι, οι Βενετοί διοικητές φρόντιζαν γι αυτό με την κατασκευή υδραγωγείων και κρηνών, όπως στην περίπτωση της κρήνης Rimondi.

Η τροφοδοσία της Κρήνης γινόταν από τις πηγές που υπήρχαν στο λόφο του Άη Γιάννη (Εβλιγιά) και η μεταφορά του πολύτιμου αγαθού γινόταν με αγωγό φτιαγμένο από πήλινους σωλήνες (κοντότα). Στους περισσότερους ενετικούς χάρτες του Ρεθύμνου παριστάνεται καθαρά και με ακρίβεια ο αγωγός αυτός.

Την περίοδο της τουρκοκρατίας, που οι κρήνες προτιμούνταν να είναι στεγασμένες, προστέθηκαν δύο τετραγωνικοί πεσσοί, μπροστά απ’ την Κρήνη, στους οποίους πατούσαν τρία οξυκόρυφα τόξα. Πάνω σ’ αυτά ακουμπούσε ο ημισφαιρικός θόλος. Ο ένας πεσσός σώζεται σήμερα, στον οποίο μάλιστα διακρίνεται ανάγλυφα ένα alem, τέμενος με μισοφέγγαρο, σύμβολο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο δεύτερος πεσσός κατεδαφίστηκε, μετά την κατάρρευση του θόλου, γιατί εμπόδιζε την κίνηση των τροχοφόρων.

Μορφή της Κρήνης.

Η πρόσοψη της Κρήνης αποτελείται από τέσσερις ραβδωτούς κιονίσκους, με κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανα, που πατούν πάνω στο υπερυψωμένο επίπεδο τριών μικρών γουρνών που χρησίμευαν για το πότισμα των ζώων. Ο θριγκός που σχηματίζεται πάνω από τα κιονόκρανα αρχίζει με επιστήλιο και συνεχίζεται με διακοπτόμενο διάζωμα που συγκροτείται από τέσσερα φουρούσια, διακοσμημένα με φύλλα ακάνθης, ένα πάνω από κάθε κίονα. Εδώ, υπάρχει μία επιγραφή που διακρίνονται καθαρά οι λέξεις LIBERALITATIS και FONTES. Πάνω τους στηρίζεται ένα οριζόντιο γείσο πλούσιο σε κυμάτια. Οι τρεις κρουνοί του νερού, σκαλισμένοι πάνω στην πέτρα, έχουν την καταγωγή τους στον αρχαίο τύπο του κρουνού-λεοντοκεφαλής και η υποτιθέμενη χαίτη παίρνει τη μορφή βοστρύχων και φυλλωμάτων που συμπλέκονται μεταξύ τους. Πάνω απ’ το μεσαίο κρουνό σχηματίζεται μια κόγχη, πάνω απ’ την οποία βρίσκεται το στέμμα του κτήτορα της κρήνης, Alvise Rimondi. Οι αρμοί της τοιχοποιίας ξεχωρίζουν λόγω των λοξότμητων γωνιών των λίθων, όπως συμβαίνει και στη Λότζια. Τέλος, πίσω από την Κρήνη υπάρχει μια μικρής χωρητικότητας δεξαμενή, απ’ την οποία διοχετευόταν το νερό στους τρεις κρουνούς.

Κρήνη στην οδό Ηγουμένου Γαβριήλ.

Στη βορειοδυτική γωνία του Δημοτικού κήπου, επί της οδού Ηγουμένου Γαβριήλ, βρίσκεται εντοιχισμένη η ανάγλυφη τουρκική επιγραφή της κρήνης, με εντυπωσιακή φυτική διακόσμηση, η οποία αναφέρει: «Να μην βασκαθεί ποτέ αυτή η κρήνη που ανήκει σε αυτή τη συνοικία και κατασκευάστηκε από το γιο του Κλαψάρη Γιουνούς Αγά, Εδέμ Μπέη. Όποιος διψά ας πίνει νερό για την ψυχή μου και ας προσευχηθεί. Τη βρύση θα τη συντηρεί αυτός που την έχτισε. 1863». Η κρήνη αυτή ήταν η λεγόμενη «Μεσκηνόβρυση» που εξυπηρετούσε τους λεπρούς της πόλης που ήταν απομονωμένοι στην περιοχή μεταξύ του Τιμίου Σταυρού και του σημερινού νεκροταφείου. Όταν διανοίχτηκε η οδός Ηλιακάκη, κατεδαφίστηκε η κρήνη και η επιγραφή της μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση. Για πολλά χρόνια η επιγραφή βαφόταν(!) μαζί με τον τοίχο του Δημοτικού κήπου, ώσπου πέρυσι καθαρίστηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία και έχει τη σημερινή της μορφή.

Κρήνη στο πάρκο απέναντι από τη Στρατολογία.

Η κρήνη τοποθετήθηκε στο σημερινό σημείο μόλις φέτος. Παλιότερα βρισκόταν στη γωνία των δρόμων Πατριάρχου Γρηγορίου και Ψιλλάκη, πάνω στον εξωτερικό μαντρότοιχο του 3ου Δημοτικού σχολείου (ακόμη υπάρχει το αποτύπωμά της), όπου μεταφέρθηκε κατά τη διάνοιξη της οδού Ψιλλάκη. Αποτελείται από ένα βάθρο, τέσσερις κόγχες που στέφονται με χαμηλωμένα τόξα και τη μισοκατεσταμμένη επιγραφή με φυτική διακόσμηση που αναφέρει: «Αυτή η κρήνη είναι για τη γειτονιά και το έργο το έκαμε ο Εδέμ Μπέης, γιος του Κλαψάρη Γιουνούς Αγά. 1863». Στην κρήνη, που πρόκειται να υδροδοτηθεί σύντομα, έχει τοποθετηθεί πέτρινη γούρνα στη βάση της. Κρήνη στην οδό Πατριάρχου Γρηγορίου 27.

Απ’ αυτή την κρήνη, που βρίσκεται στην περιοχή «Ελιδάκι», σώζεται μόνο η επιγραφή της που βρίσκεται εντοιχισμένη στον εξωτερικό τοίχο του σπιτιού, πάνω από καμάρα. Η επιγραφή, με ανάγλυφους αραβικούς χαρακτήρες και φυτική διακόσμηση στο πάνω μέρος, αναφέρει: « Έργο του γιου του Κλαψάρη Γιουνούς Αγά, Κασίμ Μπέη. Εσύ που θα πιεις νερό και θα πάρεις απ’ αυτή τη βρύση δεν πρέπει μόνο να πάρεις νερό, αλλά θα πρέπει να ελεήσεις την ψυχή μου και να προσευχηθείς για την αγάπη του Θεού. Ελέησε την ψυχή μου να βρει τον Παράδεισο. 1863. Κάκιστη εντύπωση προκαλεί η πλαστική υδρορροή που έχει τοποθετηθεί αριστερά της κρήνης, κρύβοντας μάλιστα ένα μικρό τμήμα της.

Κρήνη στην οδό Νικηφόρου Φωκά 63 (Μακρύ Στενό.

Και σε αυτή την κρήνη, που προεξέχει από την οικοδομική γραμμή της οδού Ν. Φωκά, πρόσφατα επενέβη η αρχαιολογική υπηρεσία καθαρίζοντάς την από το λευκό χρώμα που μέχρι πρότινος ήταν βαμμένη. Η μορφή της κρήνης διαφέρει από τις προηγούμενες, ενώ η ακριβής χρονολόγησή της είναι αδύνατη, αφού η επιγραφή της, που βρισκόταν πάνω από τον κατεστραμμένο κρουνό της, σήμερα δεν σώζεται. Κρήνη στον τοίχο της Αστυνομίας.

Η κρήνη αυτή βρισκόταν αρχικά απέναντι στον αριθμό 84 της οδού Μελισσηνού και υδροδοτούσε τη συνοικία Τσικούρ Μποστάν. Τα τελευταία χρόνια αποτοιχίστηκε και σήμερα βρίσκεται εντοιχισμένη στον εξωτερικό τοίχο του κτηρίου της Αστυνομίας επί της οδού Μελισσηνού. Είναι χτισμένη με ισόδομους λίθους που στέφονται με γείσο.

Σύμφωνα με την αραβική επιγραφή που βρίσκεται από πάνω της, η κρήνη κατασκευάστηκε το 1785 ή 1882. Δεν μπορώ να φανταστώ τίνος ειδήμονα ήταν ιδέα η κρήνη αυτή να «φυλακιστεί» μέσα στον περίβολο του κτηρίου της αστυνομίας, αθέατη ουσιαστικά από το δρόμο, αφού διάφορα καλλωπιστικά φυτά την κρύβουν από το μάτι του περαστικού. Κρήνη στην οδό Π. Κορωναίου και Σμύρνης γωνία.

Στη γωνία αυτή υπήρχαν τρεις κρήνες κάτω από την καμάρα και άλλες δύο στην οδό Κορωναίου. Οι συγκεκριμένες κρήνες, εκτός από τους κατοίκους της συνοικίας, εξυπηρετούσαν και τους πιστούς του παρακείμενου τζαμιού του Γιαχγιά Ιμπραήμ, αφού σύμφωνα με το κοράνι, οι μουσουλμάνοι έπρεπε να πλυθούν πριν εισέλθουν στο τζαμί. Πάνω από την κρήνη της οδού Κορωναίου υπάρχει ανάγλυφη επιγραφή με τη συνηθισμένη φυτική διακόσμηση που αναφέρει: «Αυτή η κρήνη έγινε για να πίνει νερό ο λαός. Όποιος πιει νερό και ξεδιψάσει ας προσευχηθεί για την ψυχή εκείνου που την έχτισε. 1863».

Λίγο πιο δεξιά και ψηλότερα υπάρχει μικρότερη αραβική επιγραφή που γράφει: « Να μη βασκαθεί αυτός ο τοίχος. Τον έχτισε ο Οσμάν Αφέντης». Κρήνη στην οδό Αρκαδίου και Β. Ουγκώ. Η κρήνη αυτή, όπως και η προηγούμενη της οδού Κορωναίου, εξυπηρετούσε, εκτός από τους κατοίκους της περιοχής και τους πιστούς του τζαμιού του Καρά Μουσά, στον εξωτερικό τοίχο του οποίου βρίσκεται. Η κρήνη είναι στεγασμένη με θόλο (όπως ήταν και η κρήνη Rimondi) και έχει δύο όψεις: Μια από την πλευρά της οδού Αρκαδίου και μια από την αυλή του τζαμιού για χρήση των πιστών.

Κάτω από το θόλο της κρήνης, από την οδό Β. Ουγκώ, γίνεται και η είσοδος στο προαύλιο του τζαμιού. Κρήνη στην οδό Ν. Πατελάρου 14.

1. Το εντυπωσιακότερο σημείο της είναι η κόγχη, όπου δυο πουλιά βρίσκονται εκατέρωθεν ενός βάζου με άνθη. Συμπεράσματα - Διαπιστώσεις – Προτάσεις. Είναι φανερό ότι οι δημόσιες κρήνες που βρίσκονται σήμερα στην πόλη του Ρεθύμνου αποτελούν ένα κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που οι διάφοροι λαοί άφησαν ως κειμήλιο ανεκτίμητο στις επόμενες γενιές. Αυτά, λοιπόν, τα πολιτιστικά μνημεία που κοσμούν σήμερα την πόλη μας πρέπει να τα προστατεύσουμε και να τα αναδείξουμε. Ήταν πολύ σωστή και ενδεδειγμένη η κίνηση της αρχαιολογικής υπηρεσίας να απεντοιχίσει την κρήνη από τον τοίχο του 3ου δημοτικού σχολείου και να την τοποθετήσει στο πάρκο που βρίσκεται απέναντι από τη Στρατολογία. Το ίδιο πρέπει να γίνει και με τις υπόλοιπες κρήνες. Δεν είναι δυνατόν να έχει μεταφερθεί κρήνη στον περίβολο του κτηρίου της αστυνομίας μαζί με τα κατασχεμένα και κλεμμένα μηχανάκια, σαν να είναι και αυτή υπό κράτηση ή υπό παρακολούθηση και να μην βρίσκεται σε κάποιο εμφανές σημείο, που όλοι οι κάτοικοι αυτής της πολιτείας να μπορούν να τη θαυμάσουν και να μάθουν την ιστορία της. Να απεντοιχιστούν, λοιπόν, απ’ εκεί που βρίσκονται, να τοποθετηθούν σε κεντρικά σημεία-πλατείες της πόλης και να υδροδοτηθούν. Επίσης, να προβληθούν το βράδυ με κατάλληλο φωτισμό και να τοποθετηθούν δίπλα ή πάνω σε αυτές, σε εμφανές σημείο, πινακίδες που να αναφέρουν την ιστορία τους καθώς και τη μετάφρασή τους. Είναι ενέργειες οι οποίες δεν απαιτούν ιδιαίτερο κόστος, ενώ παράλληλα θα δώσουν ένα τόνο από τη χαμένη αρχοντιά που αυτή η πολιτεία των γραμμάτων είχε πριν από κάποιους αιώνες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γιαπιτζόγλου Κώστας. (2005). Οι δημόσιες κρήνες του Ρεθύμνου στο Κρητικό Πανόραμα τ. 8. Αθήνα.
• Δερεδάκης Νίκος. (2003). Η Κρήνη Rimondi. Εφ. Ρέθεμνος, 13/7/2003.
• Δερεδακης Νικος. (2005). Το Τζαμί του Καρά Μουσά πασά. Εφ. Ρέθεμνος, 6/2/2005.
• Δημακόπουλος Ιορδάνης. (1970). Μεγάλη Βρύση. Μια βενετσιάνικη κρήνη του Ρεθύμνου στο Κρητικά Χρονικά τ. ΚΒ. Ηράκλειο.
• Δημακόπουλος Ιορδάνης. (2001). Τα σπίτια του Ρεθέμνου. Αθήνα. Τ.Α.Π.Α.
• Εκκεκάκης Γιώργος. (1995). Η Μάνα του νερού. Εφ. Κρητική Επιθεώρηση, 12/8/1995.
• Μουτσόπουλος Νικόλαος. (1973). Η παλαιά πόλη του Ρεθύμνου. Θεσσαλονίκη.
• Παπαδάκης Μιχάλης.(1980). Μεταφράσεις τούρκικων επιγραφών του Ρεθέμνου στο Προμηθεύς ο Πυρφόρος. τ. 22.
• Παπαδάκης Χαρίδημος. (2005). Τα Χασαπιά του Ρεθύμνου και όχι μόνο. Ρέθυμνο.
• Στεριώτου Ιωάννα. (1992). Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1540-1646). Αθήνα. Τ.Α.Π.Α.
• Στρατιδάκης Χάρης. (1995). Ρέθυμνο. Οδηγός για την πόλη. Αθήνα.

Η κρήνη αυτή, σε αντίθεση με όλες τις προηγούμενες δημόσιες, είναι ιδιωτική, αθέατη από το δρόμο και ανάγεται στην περίοδο της βενετοκρατίας. Εξυπηρετούσε τις ανάγκες του καθολικού ιερατείου του παρεκκλησίου, πάνω στον τοίχο του οποίου είναι ενσωματωμένη και χρησιμοποιούταν ως lavabo (νιπτήρας). Η κρήνη συγκροτείται από μια ημικυκλική κόγχη που πλαισιώνεται από δυο κιονίσκους κορινθιακού ρυθμού. Κάθε ελεύθερη επιφάνειά της είναι γεμάτη με πληθωρική διακόσμηση φυτικών θεμάτων και μικρών πουλιών. Σήμερα, στην πόλη του Ρεθύμνου σώζονται οχτώ δημόσιες κρήνες. Απ’ αυτές, μόνο μία, η κρήνη Rimondi, ανάγεται στην εποχή της βενετοκρατίας, ενώ οι υπόλοιπες είναι της τουρκικής περιόδου. Ανήκουν στον τύπο «esme», που είναι η απλούστερη μορφή κρήνης και μπορούμε να τις κατατάξουμε στις συνοικιακές κρήνες και σε αυτές που εξυπηρετούσαν κάποιο παρακείμενο τζαμί. Οι περισσότερες απ’ αυτές τις κρήνες είναι κατασκευασμένες σε κοντινές χρονολογίες από την ίδια οικογένεια Τουρκοκρητικών, την οικογένεια των Κλαψάρηδων, που είναι η ίδια που κατασκεύασε και το τούρκικο σχολείο. Οι επιγραφές όλων των τούρκικων κρηνών είναι σχεδόν πανομοιότυπες. Φέρουν φυτική ανάγλυφη διακόσμηση και αραβικούς χαρακτήρες τοποθετημένους μέσα σε οχτώ ισομεγέθη ορθογώνια παραλληλόγραμμα, χωρισμένα σε δύο στήλες των τεσσάρων. Οι περισσότερες απ’ αυτές τις κρήνες σταμάτησαν να λειτουργούν στα μέσα περίπου του 20ου αιώνα, όταν όλα τα σπίτια του Ρεθύμνου είχαν πλέον συνδεθεί στο κεντρικό σύστημα ύδρευσης της πόλης και έτσι εγκαταλείφθηκαν και έχασαν τη χρηστικότητά τους. Η κρήνη Rimondi.