Νίκος Δερεδάκης

  Η επανάσταση του 1821 στην Κρήτη είχε δεκαετή διάρκεια, μέχρι το 1830, που με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 3 ης Φεβρουαρίου το νησί έμενε έξω από το νεοπαγές ελληνικό κράτος. Σε αυτά τα δέκα χρόνια πολλά γεγονότα, στρατιωτικά και πολιτικά, μικρότερα ή μεγαλύτερα, σημαντικά ή λιγότερο σημαντικά, έλαβαν χώρα στην Κρήτη, που πάλευε, μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα, να αποκτήσει την πολυπόθητη ελευθερία και την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.

  Γενικά στοιχεία Οι Βεδέροι είναι ένας μικρός οικισμός του δυτικού Ρεθύμνου, σε απόσταση 8 περίπου χμ. από την πόλη του Ρεθύμνου και 1,3 χμ. από το χωριό Πρινές στο οποίο ανήκει σήμερα διοικητικά, σύμφωνα με τον Ν. 3852/2010 «Πρόγραμμα Καλλικράτης». Ο οικισμός βρίσκεται μέσα σε ένα απέραντο βελανιδόδασος που αποτελεί προέκταση αυτού των Αρμένων και του Κάστελλου, που διακόπτεται από μεγάλους ελαιώνες, σε υψόμετρο 155 μ. και έχει ανοιχτό μέτωπο στο κρητικό πέλαγος το οποίο εποπτεύει. Στην τελευταία απογραφή (2011) είχε μόλις 33 κατοίκους. Έχει χαρακτηριστεί ως οικισμός υψίστης πολιτισμικής αξίας κατηγορίας «Α» σύμφωνα με Π.Δ. του 1995. Το όνομά του προήλθε από το απαρέμφατο του λατινικού ρήματος video (βλέπω) – videre , πιστοποιώντας και με αυτόν τον τρόπο την εξαιρετική και απρόσκοπτη θέα του χωριού προς τη θάλασσα.

  Το παρόν άρθρο αποτελεί την ομιλία μου στην εκδήλωση που διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Μέρωνα Αμαρίου για να τιμήσει τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821, στις 11 Αυγούστου 2021. Στην Παναγία τη Θυμιανή, στους Κομιτάδες Σφακίων, στις 29 Μαΐου του 1821, που έγινε η επίσημη κήρυξη της επανάστασης στην Κρήτη και μαζεύτηκαν οι οπλαρχηγοί απ’ όλη την Κρήτη, από την επαρχία Αμαρίου αναφέρεται ότι παραβρέθηκαν ο Τζώρτζης κι ο Σαουνάτσος, χωρίς να γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία γι αυτούς. Πράγματι, η εκπροσώπηση της επαρχίας ήταν ισχνή και ολιγοπρόσωπη, όχι λόγω αδιαφορίας των Αμαριωτών, αλλά λόγω του φόβου και του κλίματος τρομοκρατίας που είχαν δημιουργήσει οι Αμπαδιώτες Τούρκοι που διέμεναν εκεί και καταδυνάστευαν την περιοχή. 

Με ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίηση πληροφορήθηκα την κατάκτηση της 1 ης θέσης στο παγκρήτιο τουρνουά Beach Volley , που διεξήχθη στο Ηράκλειο στις 24 και 25 Ιουλίου στην κατηγορία Κ19, δύο δικών μας παιδιών, του Δημήτρη Αστρινάκη και Γιάννη Σπιταδάκη . Η πρωτιά τους αυτή τους δίνει αυτόματα το εισιτήριο για τη συμμετοχή τους στο πανελλήνιο πρωτάθλημα που θα διεξαχθεί στην Πρέβεζα. Ο Δημήτρης είναι αθλητής του ΟΚΑ ΑΡΚΑΔΙ, ενώ ο Γιάννης αγωνίζεται στη ΓΕ Ηρακλείου.

  Είμαι δάσκαλος, Διευθυντής στο 10 ο Δημοτικό σχολείο Ρεθύμνου. Καθημερινά με επισκέπτονται γονείς στο γραφείο μου και μου ζητούν τη γνώμη μου για διάφορα παιδαγωγικά θέματα που απασχολούν τους ίδιους και τα παιδιά τους. Όταν η περίπτωση είναι πιο δύσκολη καλώ να συμμετάσχει στη συζήτηση και ο δάσκαλος ειδικής αγωγής του σχολείου μου, ενώ, συχνά, συγκροτώ ειδική διεπιστημονική ομάδα από εκπαιδευτικούς διαφόρων ειδικοτήτων του σχολείου για να αντιμετωπίσουμε πιο περίπλοκες καταστάσεις. Όταν, κάποιες περιπτώσεις, αδυνατούμε να τις διαχειριστούμε στο πλαίσιο του σχολείου καταφεύγουμε σε άλλες υποστηρικτικές δομές της εκπαίδευσης που διαθέτουν πιο εξειδικευμένους επιστήμονες, όπως ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, λογοπεδικούς, εργοθεραπευτές…

  Το 1926 εξελέγη Δήμαρχος Ρεθύμνου ο δικηγόρος Τίτος Πετυχάκης και παρέμεινε στον δημαρχιακό θώκο έως το 1950, κερδίζοντας πέντε εκλογικές μάχες. Η θητεία του διακόπηκε μόνο κατά την περίοδο της γερμανοκατοχής που είχαμε διορισμένους δημάρχους.

  Πανηγυρικός λόγος που εκφωνήθηκε στην Μονή του Αγίου Πνεύματος στις 21 Ιουνίου 2021 με αφορμή τα 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση και την καταστροφή της Μονής από τους Τούρκους .  Διακόσια χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την μεγάλη επανάσταση του Γένους που οδήγησε στη δημιουργία του πρώτου ελληνικού κράτους. Μια επανάσταση που προετοιμάστηκε, αρχικά, πνευματικά, με τους μεγάλους Δασκάλους του Γένους για να ολοκληρωθεί με την εθνική επανάσταση και την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.

  Η οδός Κιλελέρ στα Περιβόλια μέχρι προχθές Πάντα μου άρεσε να ακούω τη μάνα μου να μου αφηγείται ιστορίες από τα παλιά Περιβόλια… Τα Περιβόλια των παιδικών της χρόνων.

  Είναι γνωστές οι ωμότητες, οι βασανισμοί και οι εξευτελισμοί των μουσουλμάνων εναντίων των ραγιάδων σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Συνήθη θύματά τους ήταν οι ανυπεράσπιστες, χριστιανές, γυναίκες τις οποίες, αφού κακοποιούσαν σεξουαλικά και αφού ικανοποιούσαν τα ζωώδη ένστικτά τους, συνήθως τις θανάτωναν, πολλές φορές με μαρτυρικό τρόπο. Η πρακτική αυτή συνεχίστηκε και εντάθηκε στη δεκάχρονη κρητική επανάσταση του 1821.

  Στις 25 Οκτωβρίου 1821 αφίχθηκε ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ στο Λουτρό Σφακίων ως Αρχιστράτηγος και Διοικητής της Κρήτης, διορισμένος από την ελληνική Διοίκηση, μετά από επιστολή των Κρητικών που ζητούσαν Γενικό αρχηγό για την Κρήτη. Με αυτόν τον διορισμό ξεκίνησε και η Πολιτική οργάνωση της επανάστασης στο νησί.

  Το πρώτο θύμα της φρικτής δράσης του αιμοσταγούς λοχία του γερμανικού στρατού στην Κρήτη Φριτς Σούμπερτ, ήταν ο κοινοτάρχης του ορεινού χωριού Όρος του Βρύσινα Ρεθύμνου, Παντελής Παπαδάκης ή Ψύλλος, 67 χρόνων.

  Με την ονομασία αυτή έμεινε στην Ιστορία η αεραποβατική επιχείρηση που επιχείρησε η Ναζιστική Γερμανία κατά της Κρήτης στις 20 Μαΐου 1941 και η οποία έληξε δώδεκα ημέρες μετά, την 1 η Ιουνίου, με την κατάληψη της Μεγαλονήσου. Ήταν μια από τις σημαντικότερες μάχες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, με πολλές πρωτιές σε επιχειρησιακό επίπεδο.

  Κατά τη δεύτερη φάση της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, τον Αύγουστο του 1825, Κρητικοί που είχαν καταφύγει στην Πελοπόννησο, με μικρά πλοιάρια προσέγγισαν κρυφά τη Γραμβούσα και κατέλαβαν το φρούριό της. Από τότε η Γραμβούσα αποτέλεσε το κέντρο της επαναστατημένης Κρήτης, μέχρι το τέλος της επανάστασης το 1830.

  Η μεγάλη εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση του 1821 ξεκίνησε, επίσημα, στην Κρήτη στις 29 Μαΐου, στη Μονή της Θυμιανής στα Σφακιά, όπου πάρθηκε η μεγάλη απόφαση για τη συμμετοχή των Κρητών σε αυτή. Όσον αφορά στα πολεμικά γεγονότα, οι περισσότεροι ιστορικοί (Κριτοβουλίδης, Μουρέλος, Παπαδοπετράκης, Ψιλάκης), συνηγορούν ότι η πρώτη μάχη δόθηκε στην περιοχή Λούλος Χανίων στις 14 Ιουνίου, με είκοσι Τούρκους νεκρούς και μόλις έναν Κρητικό. Υπάρχουν, όμως, ιστορικοί οι οποίοι τοποθετούν, χρονικά, τη μάχη των δύο αντιμαχόμενων πλευρών στον Άη Γιάννη τον Καμένο στις 13 Ιουνίου. Όπως και να έχουν, βέβαια, τα γεγονότα, ελάχιστη σημασία έχει ποια μάχη προηγήθηκε, με διαφορά ελάχιστων ημερών. Σημασία έχει ότι τις πρώτες εκείνες ημέρες της έκρηξης, οι επαναστάτες, βρίσκοντας απροετοίμαστους τους Τούρκους, οι οποίοι δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι οι Κρητικοί ξεσηκώθηκαν, κατήγαγαν εναντίον τους μικρής σε έκταση νίκες, τεράστιες όμως όσον αφορά την ανάκαμψη του φρονήματός και του ηθικού τους.

  Τον Δημήτρη Αρχοντάκη τον γνώρισα στα μέσα της δεκαετίας του 1980, που, όπως και πολλοί άλλοι έφηβοι, παρακολουθούσαμε τα μαθήματα των Αρχαίων Ελληνικών και της Έκθεσης στο φροντιστήριό του επί της οδού Γερακάρη. Καθηλωτικός σαν καθηγητής, με μοναδική και άριστη γνώση και εκφορά της ελληνικής γλώσσας, μας καθήλωνε με την ευρυμάθεια και την ευφράδειά του.

  Οι γενίτσαροι (γενί-τσερί = νέος στρατός) αποτελούσαν τα στρατιωτικά σώματα της οθωμανικής αυτοκρατορίας από τους πρώτους, κιόλας, αιώνες της σύστασής της. Ήταν οργανωμένοι σε τάγματα (ορτάδες) και είχαν αυστηρή πειθαρχία.

Βρισκόμαστε στον Απρίλιο του 1822. Η μεγάλη επανάσταση στην Κρήτη έχει αρχίσει ένα χρόνο πριν από τις δυτικές επαρχίες. Οι περισσότεροι Κρήτες είναι άοπλοι, αφού η οπλοκατοχή και η οπλοφορία είναι απαγορευμένη για τους ραγιάδες. Είναι χαρακτηριστικό ότι με την έναρξη της επανάστασης στο νησί, τον Ιούνιο του 1821, μόνο 1.200 τουφέκια υπήρχαν κι απ’ αυτά, τα περισσότερα βρίσκονταν στα χέρια των Σφακιανών. Έναν χρόνο μετά 8-9 χιλιάδες τουφέκια είχαν περιέλθει στα χέρια των επαναστατημένων Κρητών, τα περισσότερα από τη λαφυραγώγηση των αντιπάλων.

  Το παρακάτω χρονολόγιο συντάχθηκε με βάση τις διαθέσιμες ιστορικές πηγές. Περιλαμβάνει τα σημαντικότερα, κατά τον συγγραφέα, ιστορικά και πολιτικά γεγονότα της 10ετούς επανάστασης των Κρητών. Είναι λογικό να υπάρχουν διαφοροποιήσεις στις ημερομηνίες των διάφορων γεγονότων, αφού και οι ίδιοι οι ιστοριογράφοι των συμβάντων έχουν διαφορετική χρονολογική άποψη και εκτίμηση γι αυτά.

  Βρισκόμαστε, ήδη, στο τρίτο έτος, 1823, της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη. Από τις πρώτες, κιόλας, μάχες οι Κρήτες επαναστάτες έχουν γίνει κύριοι της υπαίθρου του νησιού, ενώ οι Μουσουλμάνοι έχουν κλειστεί στα τρία μεγάλα κάστρα (Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο) καθώς και στους πύργους τους. Η υπερσυσσώρευση του μουσουλμανικού στοιχείου στις πόλεις έχει ήδη δημιουργήσει αρκετά προβλήματα, με κυρίαρχο αυτό της έλλειψης τροφίμων.

  Η μεγάλη ελληνική επανάσταση του 1821 ήταν η πρώτη μεγάλη επανάσταση στην Ευρώπη, μετά τη γαλλική επανάσταση του 1789, που οδήγησε στη δημιουργία του πρώτου ελληνικού κράτους. Ήταν η επανάσταση που άνοιξε τον δρόμο και σε υπόλοιπα έθνη να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους, ενώ ήταν αυτή που ξεκίνησε την αλλαγή του χάρτη στη νοτιοανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια, αφού το παράδειγμα των Ελλήνων ακολούθησαν και άλλες εθνότητες που βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της ήδη παρακμάζουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

  Ο Θεός έβαλε την υπογραφή του για την ελευθερία της Ελλάδας και δεν την παίρνει πίσω. Με αυτή τη φράση τελείωσε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης τον ιστορικό του λόγο στον λόφο της Πνύκας. Μια υπογραφή που δεν μπήκε με μελάνι, αλλά η πένα βουτήχτηκε στο αίμα χιλιάδων επώνυμων και ανώνυμων αγωνιστών, που έδωσαν τη ζωή τους για το μεγάλο ιδανικό: Την ελευθερία της πατρίδας και του έθνους.

  16 Ιανουαρίου: Ο Γενίτσαρος Γετιμαλής καταλαμβάνει τη Μονή Αρκαδίου με 70 άνδρες. Οι επαναστάτες ανακαταλαμβάνουν το μοναστήρι σκοτώνοντας τον Γετιμαλή και όλους τους Τούρκους, αλλά σκοτώθηκε ο Ιωάννης Δεληγιαννάκης.

Μια πρώτη καταγραφή των σπουδαιότερων γεγονότων κατά το 1ο έτος της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη. Οι ημερομηνίες μπορεί να διαφέρουν, αφού οι ιστοριογράφοι της κρητικής επανάστασης δεν συμφωνούν απόλυτα. 

  Βρισκόμαστε στο 2 ο έτος της επανάστασης του 1821. Ήδη από τον Μάιο του 1821 η επανάσταση έχει ξεκινήσει, δειλά, και στην Κρήτη, παρόλο που οι συνθήκες δεν ευνοούν. Το τουρκικό στοιχείο υπερισχύει στο νησί έναντι του χριστιανικού, ενώ οι Κρήτες διαθέτουν ελάχιστο οπλισμό, σε σχέση με τους Τούρκους. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο νησί υπήρχαν συνολικά μόνο 1.200 όπλα, εκ των οποίων τα 800 στα Σφακιά, ενώ τα υπόλοιπα στις ορεινές περιοχές της δυτικής, κυρίως, Κρήτης. Αλλά και τα πολεμοφόδια ήταν ελάχιστα, αφού οι Κρητικοί, παραδοσιακά, αναγκάζονταν να αγοράζουν την πυρίτιδα από αγορές εκτός της Μεγαλονήσου.

  Η Κρήνη Rimondi , τα γνωστά Βρυσάκια στην απόληξη της Πλατείας Τίτου Πετυχάκη στο Ρέθυμνο, κατασκευάστηκε το 1626 από τον Ρέκτορα (Βενετό Διοικητή) του Ρεθύμνου Alvise Rimondi για την υδροδότηση του Ρεθύμνου.

  Οι περισσότεροι από εμάς, ακούγοντας για την επανάσταση του 1821, έρχονται στο νου μας οι περιοχές του Μωριά και της Ρούμελης και ήρωες όπως ο Κολοκοτρώνης, ο Καραϊσκάκης, ο Παπαφλέσσας, ο Κανάρης, ο Μιαούλης η Μπουμπουλίνα και τόσοι άλλοι. Για την Κρήτη, οι γνώσεις μας είναι αρκετά περιορισμένες, όχι λόγω έλλειψης ιστορικών πηγών, αλλά επειδή η Μεγαλόνησος δεν ευτύχησε να συμπεριληφθεί στο πρώτο ελληνικό κράτος και ως εκ τούτου τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν κατά τη μεγάλη επανάσταση, δεν αναφέρονται στις μεγάλες γενικές Ιστορίες και ιδίως στην Ιστορία που διδάσκεται στο ελληνικό σχολείο.

  Η Αμπαδιά , σαν γεωγραφικός προσδιορισμός, καταλαμβάνει τη μισή περίπου έκταση, στα νότια της επαρχίας Αμαρίου, στα νοτιοδυτικά του Ψηλορείτη και παλιότερα περιελάμβανε δώδεκα με δεκατρία χωριά.   Κατά μία ερμηνεία,  πήρε το όνομά της τον 9 Ο   μ.Χ. αιώνα από τον Αμπάδ,  Σαρακηνό σεΐχη που εγκαταστάθηκε στην ορεινή αυτή περιοχή με τους άνδρες του μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Σαρακηνούς το 830 μ.Χ. Οι Αμπαδιώτες Σαρακηνοί παρέμειναν στην περιοχή αυτή και κατά την τουρκοκρατία. Κατά μια άλλη εκδοχή, οι Αμπαδιώτες ήταν Άραβες πολεμιστές που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μετά την τουρκική κατάληψη του νησιού.

  Η Ιερά Μονή Αρκαδίου είναι γνωστή στον πολύ κόσμο, εντός και εκτός της Κρήτης, από την περίφημη ολοκαύτωση των υπερασπιστών της κατά την επανάσταση του 1866. Η στρατηγική, όμως, θέση της Μονής, στο σταυροδρόμι των επαρχιών Μυλοποτάμου, Αμαρίου και Ρεθύμνης, καθώς και η φρουριακή οχύρωσή της, την καθιστούσε μήλον της έριδος ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές σε όλες, σχεδόν, τις επαναστάσεις του κρητικού λαού εναντίον των Οθωμανών.

  Το 1881 πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη η πρώτη μεγάλη και με επιστημονικά κριτήρια και εργαλεία, απογραφή. Έως τότε είχαν γίνει και άλλες απογραφές, που όμως, τα αποτελέσματά τους, αμφισβητούσαν τόσο οι χριστιανοί όσο και οι μουσουλμάνοι κάτοικοι του νησιού. Ο τότε Γενικός Διοικητής Κρήτης Ιωάννης Φωτιάδης ανέθεσε το μεγάλο και δύσκολο αυτό εγχείρημα στον Γενικό Γραμματέα της Γενικής Διοίκησης Νικόλαο Σταυράκη.